Denov tadbirkorlik vapedagogikainsitituti tarix va falsafa kafedrasi fan va texnika

3-Mavzu: Markaziy osiyoda Temur va Temuriylar davri fani va texnikasi.
Reja:

1. 
   Amir Temur davrida fan va ishlab chikarish XV asrda ilm-fan va madaniyat.
   
2. 
   Mirzo Ulu-bekning astronomiya faniga qo`shgan xissasi.
   
3. 
   XV-XVI asrlarda musiqa, adabiyot fanlarining rivojlanishi.
   

1. AMIR TEMUR DAVRIDA FAN VA IShLAB ChIKARISh.
Sobik sovet xokimiyati davrida bitilgan tarixiy adabiѐtlarda Amir Temurning ijtimoiy- .siѐsiy faoliyaltiga aksari, salbiy baxo berilar, so xibkironning yaratuvchanlik faoliyati xakida esa xech nima deyilmas edi. 60-yillarga kelib SSSR da feodal utmishni ideallashtirish" ga karshi kurash kuchayib, tarixiy adabiѐtlarda Temur davriga kora buѐklar chaplandi, soxibkironing uziga esa shafkatsiz xukmdor, konxur boskinchi, tarrakkiѐtni yemiruvchi degan ѐrliklar osiladi. Shunga karamay, ayni usha yillari YuNESKO buyuk soxibkiron yurtida Amir Temur da temuriylar davri Markaziy Osiѐ san’ati- ni urganishga bagishlagan xalkaro konferensiya utka- zish xakida karor kabul kildi. Amir Temur gullatib yashnatib ketgan Samarkandning 2500 yillik tuyiga katta tayѐrgarlik boraѐtgan edi. Shu sabablarga ku- ra soxibkironning shaxsiyatiga xos baxo berish zarur riyati tugilib koldi. 1968 yilda akademik Ibroxim Muminov ѐzgan "Amir Temurning Urta Osiѐ tarixida- gi roli va tultgan urni" deb nomlangan asar uzbek va rus tillarida chop etpildi. Bu asar usha davrdan kolgan ѐzma manbalar asosida bitilgan bulib, ilmiy yunalishi, xulosalarining dalilllari va ruxiyatining bosikligi bilan yaratilaѐtgan boshka tarixiy asar- lardan fark kilib turardi. Birok, Amir Temur fao- liyatiga xissiѐtiga berilmasdan, xolisona berilgan baxo xammaga xush kelmadi, ayniksa, rasmiy mafkura ning "kurikchi" lariga ѐkmadi.
Kayta kurish yillarida, totalitar tuzum tarkab, Uzbek xalki mustakillikka erishgandan sung Amir Temur faoliyatiga kizikish kuchayib ketdi, u xakida yangi adabiѐtlar paydo buldi, ilgari bosыigan- lari kayta nashr etildi, Amir Temur xakida Ovrupo olimlari ѐzgan kitoblar uzbek va rus tillariga tar jima kilindi.
Odatda, tarixchilar Amir Temur faoliyatini ѐritishda mustakil, markazlashgan davlat tuzish muammoliriga, uni boshkarish va xarbiy san’at masala lariga kuprok e’tibor beradilar. Biz ushbu risolada Temur davri fani, madaniyati va ishlab chikarishi mavzusini ѐritishga xarakat kildik.
Temur davrining iishlab chikarishi xakida gapir- ganda, tabiyki, biz uni xozirgi tushuncha kulami bi- lan ulchaymiz. Ishlab chikarishning u bki bu turi yakka nusxa maxsulotda kuringan bulsa xam, tarixiy nuktai nazardan buning axamiyatini xis kila olsak, bas.
Amir Temur avvalo ulug davlat arbobi edi, shu bilan birga, Turonzaminda Renessansni davom ettir- gan, fan va madaniyatni kadrlovchi inson edi. U inso- niy faoliyatning xamma soxalarida; diniy va dunѐviy ilmda, xarbiy san’atda, xatto kundalik turmushda iktidorli odamlar namoѐn bulishiga sababchi buldi. Fan va madaniyatni esa davlat axamiyatiga molik faoliyat deb baxoladi.
X-XII asrlardla kechgan Renessans davri Chingizxon boskini ta’sirida uzilib kolgan edi. Amir Temur davriga kelib, Samarkandda va uning atrofida yangi kuch uygondi, keyinchalik Eron, Xuroson, Turkiya, Xin- diston mamlakatlari rivojiga katta madad berdi. Bu jaraѐn Amir Temurdan keyin tuxtab kolgani yuk.
Amir Temur imorotsozlik va me’morchilikning bilimdoni edi, xunar va xunarmandlarni, ilm va olimlarni yuksak darajada kadrladi, fan va madaniyat turli soxalarining tulakonli rivojlanishi
uchun barcha sharoitni yaratishga intiildi. Shunaay kilmasdan turib, mustakil dav latning barkarorligini, kudratini ta’minlab bulmasligini u yaxshi tushunar edi.
Ispaniyani mashxur elchisi, sayѐx, va tarixchi Amir Temur saroyida bir necha yil istikomat kilgan Rui Ganzales de Klavixo ta’kidlaganidek, soxibkiron Uz davlatining poytaxti Samarkandni uluglash maksadida saltanatning chekka-chekkalaridan va boshka ulkalardan xunarmandlarni, olim va san’atkorlarni jalb kildi. Bu jaraѐnga baxo berishda shuni unutmaslik kerakki, mugullar isilosi davrida
Movarounaxrdan juda kup olimlar, xunarmandlar bosh olib ketib, Arab ulkalarida, Eron, Xindiston zaminida va boshka yurtlarda urnashib kolgan edi. Amir Temur birinchi navbatda ana ushalarning avlodlarini kuchirib keltirdi. Shundan keyin Turonning kator shaxarlarida turli xunar egalari urnashib, kuplab maxsulotlar chikara boshladilar. Tukimachilmk matolari ishlab chikarish, metallsozlik, kurilish, ganchkorlik, kiyim tikish ayniksa yetakchi urin egalladi. Markazlashgan davlat barpo kilinishi iste’molchilar kulamini oshirib yubodoi va tukimachilik sanoati bilan ti- kuvchilik sozxasi rivojiga katta turtki berdi.
Xozirgi zomon tarixchilari, olimlari Amir
Temur davridan kolgan shoxona kiyimalrning kodiklarini urganib chikib, XIVXV asrlarda tukimachilik texnikasi va xunarmandlarning badiiy saviyasi, xalkning an’inlari yuoksak darajada bulganligini e’tirof etadilar.
Tukimachilik sanoati maxsulotlari boshka max;- sulotlarga karaganda kuprok chikarildi, maxalliy iste’molchilardan tashkari, dala-dashtdagi kuchmanchi, yarim utrok axoliga, uzok-uzok ulkalarning' bozorlari- ga yetib bordi.
Bu tukimachilik sanoali usha davrda kuprok tovar xususiyatini olganidan dalolat berib turibdi.
Samarkand atrofi kishloklari xam uziga yarasha maxsulot yetishtirishda nom chikardi. Bu yerlarda avvalo, tilga olishga arziydigan guzal, dunѐning turli yurtlaridagi mashxur shaxarlar nomi berilgan, Forish, Bagdod, Damask, Sultoniya, Sheroz va shu kabi kishloklar barpo etildi. Kolaversa, ularda yetishtiriladigan meva, sabzavoti, uzum va poliz ekiilari maxsulotlarining dongi uzok-uzoklarga ketdi. Klavixo bu yerlarda gusht, non, don, paxta, paxtadan va ipakdan tukilgan matolar, oltin va oltindan yasalgan buyumlarning juda kupligi va ular dunѐning boshka yerlaridagiga karaganda ancha arzon ekani xakida xay- ratlanib ѐzgan. Xorijlik bir kishining xolisona keltirgan ma’lumoti Amir Temur davrida ishlab chikarish xavas kilgulik darajada rivojlanib ket- ganligidan dalolat beradi.
Shular katori Amir Temur davrida Turonda metal kuyish, metallaga ishlov berish, shishachilik sa- noati, kurilish, me’morchilik, kulolchilik, kogoz ishlab chikarish, kishlok xujaligi xam rivoj topdi. Ishlab chikarishning bu turlari asosan shaxar va shaxar atroflarida odat bulsa, metall kuyish korxonalarikazilma boyliklar topilgan togli yerlarda borpo buldi.
Meltalga ishlov berish sanoatida rangli metallar, jumladan, oltin, kumush buyumlarzargarlik muxim soxa xisoblangan. Misni kayta ishlash, undan turli ruzgor buyumlari yasash xam aloxida urin tutgan.
Keyingi yillarda utkazilgan arxeologik kazishmalar natijasida Sherdor madrasasining' sharkiy tarafida XIV asrning oxirlari, XV asr boshlarida ishlatilgan metall kuyish pechi topilgan. Uning ichida bronzadanya kuyilgan badiy buyulmar kolib ketgan ekan,
Tarixiy xujjatlar guvoxlik berishicha, Samarkandning olti darvozasidan bittasi chuyandan, yaxlit kilib, nakshlar bilak kuyilgan. Amir Temurning shaxsiy mablagi xisobiga kurilgan masjidning darvozasi yetti xil metall kotishmasidan iborat bulgan. Bundan xayratga kelgan Nodirshox-Eron xukmdori, uni uz yurtiga olib ketgan. Keyinchalik darvoza Samarkandga kaytarilgan, birok, afsuski, XVIII asrda undan tanga zarb kilingan.
Amir Temur davrida xunarmandchilik shunchalik rivojlanib ketdiki, Samarkand shaxrining uzida ishlab chikarishning turlari buyicha aloxida maxallalar bunѐd buladi. Ularda ishlagan ipak matolar, kiyimlar, uy anjomlari, zargarlik buyumlari, teri va teridan yasalgan buyumlar, chigit, kuritilgak meva, me- tall buyumlar karvok yullari buylab Osiѐ, Ovrupo va .Afrika kitalarining uzok-uzok mamlakatlargacha yetib boradi.
Buyuk Soxibkiron uz saltanatining manfaatlari bilan chegaralanib kolmas, zabt etilgan yurtlarda xam obodonlashtirish, yer ochmsh, suv chikarish, ѐdgorliklar urnatish ishlarini olib borardi. Uning xukmi bila Ozarboyjonda, Xurosonda kuplab ariklar utkazilgan. Ba’zilarning nomi xozirgacha saklanib kolgan. Togli Korabogda
70 chakirimli zovur kazib, suv chika-rilgan. Xurosonda kazilgan yigirmata zovur Murgob voxasini gullatib yuborishga sabab buldi.
Kanallar xamma vakt kishlok xujaligi maxsulotlori yetishtirishda eng muxim ish kuroli, uziga xos dastgox vazifasini utashiga e’tibor bersak, Amir Temur kilgan ishlarga tugri baxo bera olamiz.
Urta arslarda savdogarlik jamiyat mikѐsidagi ishlab chikarishning bir soxasi bulgan. Mamlakatning, xalkning boyligini savdogarlikning mikѐsi bilan bir kadar ulchash mumkin edi. Ma’lumki, savdogarlik kar- von yullari bilan uzviy bogik. Amir Temur saltanatidan utgan .Buyuk ipak yuli ishlab chikarishning, fanning rivojiga katta turtki bergan. Soxibkiron bu karvon yullarida bexatar yurish, uchragan shaxar va kishloklarda savdogarlarga, sayѐxlarga kulayliklar yaratish masalalariga kup e’tibor karatgan, uzi xam dunѐning turli yerlariga shaxsiy karvonlarini yuborgan. Uning farmoni bilan davlat xazinasi xisobidan Ipak yullarida oralikda bir kunlik masofa koldirib karvonsaroylar kurilgan. Shunday karvonsaroylar xam kuridganki, xatto ming kishini birvarakayiga sigdirib, xamma narsa bilan ta’minlangan, karvon yulini bemalol davom ettirishga sharoitlar yaratib bera olgan, Temur saltanatining xamma yerida shunday bulgan.
Amir Temur ijtimoiy adolatni xam doim uylagan. Klovixo uz esdaliklarida xabar berishicha, Amir Temur navbatdagi xar bir yurishdan Samarkandga kaytib, bozorlardagi axvolni surishtirgan. Shuda unga bozordagi ba’zi xunarmnyadlar, kassoblar, savdogardlar uz mollarini xaddan ziѐd kimmat sotishgani. xakida shikoyat kilishgan. Buyuk Amir Temur kimmat furushlarning xammasini koziga rupara kilgan, natijada ularning noxolol yul bilan orttirgan boyliklari musodara kilinigan va jabrlanganlarga kaytarilgan. Fan va madaniyatga suyanmay turib, davlatni va jamiyatni rivojlantirib bulmasligini Amir Temur yaxshi tushunardi. Shuning uchun u madrasalar tarmogini kengaytirishga, mudarrislar va talabalarning moddiy ta’minotiga taallukli bir kancha farmoiyshlar chikargan. Bu odat soxibkirondan keyin xam davom ettirildi. Temuriylarning bari olilmarni va xunarmandlarni xurmat kilish bilan bir katorda, uzlari xam ilm, adabiѐt va madaniyatda yukori saviyali bulganlar, bir nechta xorijiy tillarni bilganlar, diniy ilimlardan tashkari riѐziѐt, falakiѐt, tibbiѐt, tarix, me’morchilik, she’riyat va boshka soxalarda yaxshi fikr yurita olganlar, boy shaxsiy kutubxonaga zga bulganlar. Temur avlodlari xam saltanatning turli shaxarlariga uzlaridan ѐdgorlik kilib madrasalar, masjidlar koldirganlar.
Amir Temur saltanatida ilm axillari uchun yaratillan sharoit dunѐning turli burchaklaridagi olimlarni jalb kilmay kolmadi, shuning uchun xam xunarmandlar, ustalar, olimlar uz ixtiѐrlari bilan Samarkand, Buxoro, Shaxrisabz, Kesh, Xirot va boshka yirik shaxarlarga kela boshladilar. Bunga ishonch xosil kilish uchun Ulugbek raxbarligidga tuzilgan Baytul xikmatni eslash kifoya. Du yerua Arabiston,
Eron, Rum va boshka yerlardan kelgan olimlar. Kozizoda Rumiy, Kushchi, Giѐsiddin Jamshid Koshiy, Mu’iniddin Koshiy, Jalolddin Astrobodiy, Nizomiddin Birjan diy, Miram Chalabiy, Mansur Koshiy, Aboulkodir Lo- xijiy,
Muxammad Xusayniy va boshkalar faoliyat kursatdilar. Ularning yulboshchisi Amir Temurning nabirasi Ulugbek edi. Ular, uz davri uchun buyuk bir inshoat, dunѐning xech kaysi yerida uchramaydigan rasadxona kurdilar. Yigirma yil mobaynida Ulugbek boshchiligidagi olimlar 1018 ta osmon ѐritkichining ekleptikadagi urnini anikladilar bu rasadxona burchagida bir sekund ayaiklik bilan ulchash imkoniga ega bulgan. XVII asrda optpik asboblar paydo bulgunicha utgan davrda yer kurrasining biron yerida bunday aniklikka erishilmagan.
Ulugbek falakiѐt maktobi erishgan natijalarning olamshumul axamiyati bekiѐs.
Amir Temur davri tibbiѐt ilmi bilan xam mashxur. Burxoniddin
Nafis Kasalliklar sababi xakida kitobiga sharxlar, «Mujaz al-konun^, Giyos TabibKasalikllarni davolash, Mansur ibn Muxammad-^Inson badani tpuzilishi xakida risola, Ki- foyati Mansuriy Baxouddovala Xasan - Tajribalar natijasi va yaxshi amallar va shu kabi asarlarni ѐzib koldirganlar.
Xar kanday saroyda tarix ilmi kup kadrlangan Xukmdorlar koshida doimo yilnomachilar bulgani xam ma’lum. Amir Temur davrida Nizomiddin Shomiy, Xa fizi Abru, Mu’niddin Natayaziy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Abourazzok Samarkandiy, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilar bitib borishgan, Amir Temur uzining eng birinchi yilnomachisi Nizomiddin Shomyaiga topshirik berarkan, davlat tarixini baland-parvoz suzlarni ishlatmasdan, sodda tilda bitish kerakligini, omi xalk tushunadigan bulishini talab etadi. Tarixchi bu xakida uzining "Zafarnoma" asarida ѐzib koldirgan. Undan keyingi yilnomachilar xam shu talablarga rioya kilishgan, lekin xammasi xam bu talab- ni birdek bajara olmagan.
Xalk xaѐti, ruxiyati, fani va madaniyatining ravnaki, uning ta’minlanganligi, tinchlgi, davlatning istilochilardan xoli bulishi kabi muammolar so- xibkiron faoliyatining asosiy maksadlari bulgan.
Amir Temur uzidan keyin davlat tuzilishi va uni boshkarishga oid katta ilm koldirdi. Bu ilmni shaxsan uzi yaratib, tuzuklar tarzida ѐzdirdi. 'Temur tuzuklari" umumiy gaplaru pandnasixat emas, muayyan amaliy tadbirlar majuasidir. Masalan, unda saroy ma’muriyati, tumanlardagi devonlar tarkibi, lavozilmarning vazifalari, boshlik bilan unta itoat etuvchilar urtasidagi tamoyillari bi- tilgan. Tuzuklarning barchasi Amir Temur xaѐtining "Kuch adolatdadir" degan bosh shiori bilan sugorilgan.
Shu kunlarda yurtimiz va elimiz tarixi barcha olim va mutaxissislar, moddiy ishlab chikarish soxasi boshliklarga ibrat bulishi kerak. Xar kachongidan kura shu kunlarda ilmiy tadkikotlar sifatini oshi- rib, ishlab chikarishga joriy etishimiz muximrok.

15. 
    asrda Movarunnahrning poytaxti Samarqandda xam, Xurosonning Markazi Xirotda ham Temur ma`naviy an`analari davom ettirilib, olimlaru-fuzalolar, shoiru-bastakorlar, me`moru binokorlarning katta guruhi to`plangan edi. Samarqandda tu-ilib, yoshligidanoq mashhur olim sifatida tanilgan Ulu-bekning roli va hissasi nihoyatda buyukdir. Movarounnahrning va Xurosonning boy va serqirra madaniyati rivojlanishida Ulu-bekning hissasi beqiyosdir. Ulu-bek o`tmishlari Ahmad Far-oniy, Farobiy, Muso Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino asarlarini o`qib o`rgandi. Movarounnaxrning shaharlari xususan Samarqand, Buxorolarning madaniy, ilmu-ma`rifat dargoxiga aylantirishga harakat qilgan. Uning farmoni bilan 1427 yilda Buxoroda, 1417-1420 yillarda Samarqandda, 1433 yillarda esa, -ijduvonda madrasalar barpo qilingan.
    

Buxoro madrasalarining peshtoqiga: «Bilim olish xar bir muslim va muslimaning burchidir» degan kalima o`yib yozib quyilgan. Samarqanddagi madrasa o`z davrining dorilfununi edi. Ushbu madrasada iloxiyot ilmlari: qur`on, hadis, tavsif, fiqx bilan birga riyoziyot, xandasa astronomiya, tibbiyot, tarix, geografiya, ilmu-a`ruz (poetika), arab tili va uni morfologiyasi kabi dunyoviy ilmlar uqitilar edi. Samarqanddagi madrasa ikki qavatli 50 xujrali bo`lgan. Xar bir xujra 3 xonaga omborxona, yotoqxona, darsxonaga bo`lingan. Madrasada SHamsiddin Muhammad Xavofiy etakchi olimlardan bo`lgan. O`rta asrning mashxur olimlari qozizoda Rumiy, -iyosiddin Jamshid Koshiy, Mirzo Ulu-bek va uning shogirdi Alouddin Ali qushchilar turli fanlardan dars berganldar.

15. 
    asrning mashhur adibi Zayniddin Vosifiyning yozishicha, 1420 yilda madrasa ochilgan kuni birinchi darsni SHamsiddin Muhammad Xavofiy uqigan ekan. Samarqandda Ulu-bek madrasalaridan tashqari Xonim, Feruzshoh, SHohmalik, Xojibek Mirzabduvali va Qutbiddin Sadri nomlari bilan atalgan madrasalar bo`lgan. Xoji Ubaydullox ham qutbiddin Sadr madrasasida saboq olgan va o`zi ham Toshkent va qobul shaharlarida madrasalar barpo etgan. Madrasalarda ayniqsa, Ulu-bek madrasasida astronomiya faniga jiddiy e`tibor bilan o`aralgan. Madrasada kamida 15-16 yillari taxsil ko`rib, uni dasturi buyicha asosiy fanlarni o`zlashtirgan. Imtixon saboqlarida o`z bilimlarini namoyish eta olgan. Tolibi ilmlarga «sanodshaxodatnoma» yozib berilgan. 1424-1428 yillarda Ulu-bek Samarqand yaqinida, Obiraxmat anxori bo`yida rasadxona qurdirdi, doira shaklida qurilgan bu o`lkan imoratning aylanasi 47 metr, balandligi 31 metrga teng. Boburning yozishicha 3 qavatli bo`lgan bu binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan. Binoning ichki soxil sudi faxriy va koridorlar bilan 4 qismga ajratilgan. Xar bir qism bir necha katta zallar mayda xonalarga bo`lingan. Xullas rasadxona ichki devorlarida koinotu er qurrasining umumiy manzarasi tasvirlangan bo`lib shu tufayli mavze maxalliy axoli o`rtasida «Naqshi jahon» degan nom bilan shuhrat qozongan. Giyosiddin Jamshid mutasaddiligida rasadxonaning asosiy o`lchov uskunasi o`lkan sekstant o`rnatiladi.
    

Ulu-bek rasadxona qoshida boy kutubxona tashkil qilgan. Bu kutubxonada fanning deyarli xamma soxalariga tegishli qariyib 15 ming jild kitob saqlangan. Manbalarda aniq ko`rsatilganiga, qaramay Ulu-bek rasadxonasining qaerda joylashgani uzoq vaqt noma`lum bo`lib keldi. CHunki u asrlar davomida qarovsiz qolib, so`ng, oddiygina tepalik manzarasini olgan edi. Arxeolog V.L.Vyatkin 1908 yil Ulu-bek rasadxonasining xarobalarining topishida va uning faxriy sekstanti er osti kismini kavlab olishiga muyassar bo`ldi. Ulu-bek Samarqandda butun bir astronomiya maktabini yaratdi.
Samarqandda Ulu-bek raxbarligida barpo etilgan bu ilmiy dargox matematika, ayniqsa astronomiya soxasida ilmiy dunyoda olamshumul ahamiyat kasb etgan natijalarga erishdi. Rasadxonada olib borilgan kuzatish tadqiqotlar tufayli 1018 sobita (qo`z-almas) yulduzlarning o`rni va xolati aniqlanib, ularning astronomik jadvalini tuziladi. Ulu-bek maktabining erishgan eng muhim yutuqlaridan biri matematika soxasida bo`ldi. Ular tomonidan uchinchi darajali yoyning sinusi aniqlandi. O`sha davrda aniq fanlarning rivojlanishi ayni shu soxaga asarlarni yozilishi va nixoyat buyuk astronom va matematiklar bilan fikr xamda yaqin munosabatlarda bo`lishi Ulu-bek maktabi ilmiy faoliyati asosiy yunalishini belgilab berdi. Xullas, Samarqand rasadxonasida olib borilgan kup yillik tadqiqotlarning samarasi SHarq klassik astronomiyasining nazariy va amaliy masalalarning o`zida mujassamlashtirgan va unga yangi dalil-isbotlar boyitgan shoh asar, Ulu-bekning «Ziji jadidi kuragoniy» nomli asar. Bu asar 1437 yilda yozib tugatilgan va ikki qismdan keng muqaddima va 1018 sobita (qo`z-almas) yulduzlarning o`rni va xolati aniklab berilgan jadvallardan iborat. Ikkinchi qismida esa trigonometriya amaliy masalalariga ba-ishlangan. Bu asardan tashqari «Tarixi arba`i ulus» (turt ulus tarixi) nomli tarixiy asar yozadi.
Unda turklarning ajdodlari, avlodlari, mu-ul qabilalari, hamda CHingizxon vafot etgandan so`ng tashkil topgan ulu- yurt Jo`ji, CHi-atoy, elxoniylar sharqi astronomiyasining rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. XV asrda Samarqand va Xirotda fan bilan birga me`morchilik, naqqoshlik, tasviriy san`at va adabiyot nixoyat darajada taraqqiy etadi. Ulu-bek davrida ayniqsa shaharlarga chiroy kirdi. SHu bilan birga Samarqandning Registon maydoni shakllandi. 210-gumbazli Ko`kaldosh Jome` masjidi qad ko`tardi. Bulardan bizgacha faqatgina Ulu-bek madrasasigina saqlanib qoldi. YAna bir yirik me`moriy kompleks SHoxizinda ansamblidir. U peshtoqli ulkan gumbazli ziyoratgoxdan iborat bulib, Koshinkor va bekiyos jilvali rango-rang parchinlar bilan naqshlangan.
XV asrda Xirotda me`morchilik bir qatorda kitoblar san`ati, ya`ni qulyozma asarlarini ko`chirib yozib va ular bilan bo-lik bo`lgan xattotlik, musavvirlik, lavvoxlik, muqovasozlik san`ati ham nixoyat darajada taraqqiy etdi. Kitob san`atining ma`lum bir soxaga aylanib, nafis kitob bu san`atining nodir va bebaxo asari hisoblanadi.
Bu davr nafasi kitob va hattotlik san`ati taraqqiyotida yangi bir bosqich bo`lib, mohir san`atkorlarni va kitob yaratish va uning nushalarini ko`chirish og‘ir mehnat va ko`p vaqt sarf etiladigan nihoyatda mushkul ish bo`lgan ulusning qisqacha tarixiga ba-ishlangan «Risolai dars ilmu musiqa» (musiqa ilmi haqida risola) nomli asari bilan musiqa faniga ham katta hissa qo`shgan.
O`zbek klassik adabiyotining asoschisi Mir Alisher Navoiy ham Ulu-bekka yuksak baxo bergan. XV asrlarda Movarounnaxr va Xurosonda tarix fani ham keng rivoj topdi.
Xafizu Abro`, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Isfizoriy, Davlatshoh va boshqa ko`pgina tarixchilar Samarqandda va Xirotda yashab ijod qildilar. Ulu-bekning asarlari Temuriylar davlatining tarixiga doir juda qimmatli va nodir manbadir. «Zubdai tavorix» muallifi Xafizu Abro`, «Matlai sa`dayn va majmai bakray» nomli asarni yozgan. Abdurazzoq Samarqandiy o`z asarlarini Temur va Temuriylar xukmronlik qilgan davrga ba-ishladilar.
O`sha davr tarixnavislari Muinuddin Isfizoriy esa Xirot tarixini yozdi. «Samarqand akademiyasi» dastavval bundan 225 yil muqaddam mashxur frantsuz faylasuf-yozuvchisi va tarixchi olimi Vol‘ter (1694-1776) tomonidan e`tirof etilgan.
«Samarqand akademiyasi» 1010 yili Xorazmning qadimgi poytaxti Gurganchda tashkil topgan
«Donishmandlar uyidan» keyingi ikkinchi «Dorul ilm» edi. Bu dorul ilmining poydevori bo`lgan Ulu-bekning astronomik maktabi o`rta asrlar musulmon, ayniqsa nafis kitob yaratish o`ta murakkab va juda mashaqqatli bir jarayon bo`lib, ko-ozrez, hattot, musavvir, lavvox, sahhof kabi bir necha bir xil mutaxassislarning mexnati va malakasi bilan bo-lik edi. Nafis kitob va hattotlik san`ati XIV-XV asrlarda yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarildi. Mashxur hattot Mir Ali Tabriziy (1330-1404) nasta`liq deb nomlangan yangi uslubdagi xatni kashf qiladi.
XIV-XVasrda bir kancha iste`dodli hattotlar, musavvirlar, lavvoxlar, sahhoflar etishdi. Abdurahmon, Xorazmiy, Sulton Ali Xandon, Mir Ali Kalkalam Xalvoiy, Rafiqiy va boshqalar shular jumlasidandir.
XIV-XVasrlarda tasviriy san`at soxasida ulkan yutuqlarga erishildi.
Behzod, Mirak Naqqosh, qosim Ali Mahmud, Muzokib, Xojimaxmud Naqqosh va
SHohmuzaffar kabi mo`yqalam sohiblari etishdi.
Zamondoshlari tomonidan Monii Soniy «Ikkinchi Moniy», keyingi davr olimlari tomonidan «SHarq Rafaeli» deb nomlangan Kamoliddin Bexzod XV asr tasviriy san`atining ulu- namoyondasi XIV-XV asrlarda O`rta Osiyo xalqlarining musiqa san`ati taraqqiyotida ham yangiliklar sodir bo`ldi. SHu bilan birga O`rta Osiyo xalklari adabiyoti taraqqiyotida ham yangi va sermaxsul davri bo`ldi.
Bu davrda adabiyot badiiy uslub jihatidan takomillashadi.