Denov tadbirkorlik va pedagogika

qobiliyatilari bilan
ta‘riflanadi.
To’rtinchi alomat
. Korxona salohiyatini amalga oshirishning darajasi va 
natijalari (yaratilgan mahsulotlar va daromadlarning hajmi) yana tanlangan 
tadbirkorlikning shakli
va korxonaning unga mos keluvchi 
tash- kiliy tuzilmasi
bilan belgilanadi. Masalan, IBM 1981 yilda mavjud tashkiliy tuzilma o‘zini 
ko‘rsatib bo‘lganligi tushunib, markazlash- tirilganlikni tugatgan. Natijada 
belgilangan tijorat doirasida bir birlari bilan haqiqatdan ham raqobatlashuvchi 14 
mustaqil birliklar – kompaniyalar vujudga kelgan. Bu firma ichidagi tadbiokorlikni 
rivojlanishi va umuman IBMning foydasini ko‘payishiga olib kelgan. Uning 
bo‘linmalari endi nafaqat ―foyda markazlari‖ sifatida, balki ―yangilik kiritishlar 
markazi‖ sifatida faoliyat yuritmoqdalar, bu natijada ham IBMga va ham undan 
ajrab chiqqan 14 kompaniyalardan har biriga muvaffaqiyat keltirmoqda. 
Xorijiy biznesning nazariyasi va amaliyotida yaqin yaqingacha bu barcha 
to‘rtta alomatlarni, ya‘ni korxonalarning ―iqtisodiy salohiyati‖ni birlashtiruvchi 
tushuncha mana nima uchun bo‘lmagan. G‘arbdagi texnologik ko‘tarilish paytida 
ustivorlik asosiy kapital: mashinalar, dastg‘ohlar, uskunalar va boshqa moddiy-
ashyoviy resurslar turlarida bo‘lgan. Keyin esa texnik omildan katta samara olish 
imkoniyatlari tugashi munosabati bilan asosiy e‘tibor kishilik kapitalga, xuddi 
xodimlarning qobiliyatlariga, ularning shaxsli salohiatidan to‘liq foydalanishga 
qaratilgan. SHunday strategiya firmaga hatto barcha boshqa texnik imkoniyatlar 
tugagan bo‘lib ko‘ringan paytda ham katta daromadlar keltirgan. SHuning uchun 
bugun muvaffaqiyat qozonayotgan firmaning iqtisodiy salohiyati modeli 
quyidagicha ko‘rinadi: 
kishilik kapital + asosiy kapital + aylanma kapital =
firmaning iqtisodiy salohiyati.
G‘arbiy biznesmenlar iqtisodiy salohiyatning barcha 
ko‘rsatib o‘tilgan elementlarini, va hammadan avval kishilik va asosiy kapitalni 
muvafiqlashuvida har qanday tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatiga ―kalit‖ni 
ko‘radilar. SHuning munosabati bilan biznes doiralarida katta obro‘ga ega Li 
Yakokkning fikrini dalil qilib keltiramiz. U quyidagicha yozadi: ―Barcha xo‘jalik 
operatsiyalarni pirovardida uchta so‘zlar bilan belgilanganga olib kelish mumkin: 
odamlar, mahsulot, foyda. Birinchi o‘rinda odamlar turadilar. Agar sizda ishonchli 
jamoa bo‘lmasa, qolgan omillardan juda kam narsa qilish mumkin‖. 
An‘anaviy ravishda xorijiy biznesda kishilik kapitali faqat qisman va 
to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘lmagan holda (aylama kapital tarkibidagi ish haqiga xarajatlar 
shaklida) hisobga olingan, shuning bilan bir vaqtda hozir kishilik kapitali ishlab 
chiqarishni rivojlanishidagi mustaqil asosiy omil bo‘ladi. Pulni hisoblashni 
biluvchi xorijiy biznesmenlar o‘zlarining tajribalarida shunga iqror bo‘ldilarki, 
insonga kiritma(malakani oshirish, ta‘lim, sog‘liqni saqlash, firma hisobidan bo‘sh 

---

143 
vaqt va dam olishga xarajatlar) daromadlarni ko‘paytiradi va raqobarbardoshlikni 
oshiradi. 
Bizda esa ish qanday bormoqda? Afsuski, korxona iqtisodiy salohiyati modeli 
uzoq vaqtlar amaliyot tomonidan talab qilinmagan. Bizning rivojlanmagan 
biznesimizda ham ko‘rsatib o‘tilgan modelning ayrim elementlarini qo‘llash 
zarurligini his qilgan korxonalar bo‘lsa ham. Masalan, ―Plastik‖ kooperativi 
xodimlar uchun bepul tushliklar, kooperativ hisobidan shifokorlarning 
navbatchiligi, o‘z xodimlari uchun uy-joylarni ularning qiymatini qisman to‘lash 
bilan qurishga pul kiritgan. Buning ustiga kooperativ pulardan bir qismini hayriya 
ishlariga ajratadi. Ammo iqtisodiy salohiyat modelidan majmuaviy foydalanishni 
bizning korxonalarimiz hozircha orzu qiladilar. Xorijiy biznesda iqtisodiy 
salohiyat modelidan tashqari boshqalardan ham keng foydalaniladi. Masalan, 
insonparvarlik, innavatsion, ilmiy-texnik va moliyaviy salohiyat modellari.
Har qanday korxonaning iqtisodiy salohiyati modeli quyidagicha 
belgilaniladi: 
- unda mavjud bo‘lgan resurslarning hajmi va sifati bilan (asosiy ishlab 
chiqarish va noishlab chiqarish fondlarida band bo‘lganlarning soni, aylanma 
fondlar va moddiy zaxiralar, moliyaviy va nomoddiy resurslar – patentlar, 
litsenziyalar, axborotlar, texnologiyalar bilan); 
- xodimlar (mutaxassislar, ishchilar, yordamchi xodimlar)ning qandaydir 
mahsulotni yaratishga qobiliyatlari, boshqacha qilib aytganda ularning ma‘lumotli, 
malakali, psixofiziologik va undovchilik salohiyatlari bilan; 
- menejerning korxonadagi mavjud resurslardan muvofiq foydalanishga 
qobiliyati ( menejerning tayyorgarligi, ist‘edodi va kasbiy moslashganligi, korxona 
tashkiliy tuzilmasini yaratish va yangilashni bilishi) bilan;
- innavtsion qobiliyatlari bilan ( ya‘ni korxonani ishlab chiqarishlarni 
yangilash, texnologiyalarni almashtirish va h.k.ga qobiliyatlari bilan); 
- axborotli qobiliyatlari bilan (ya‘ni axborotlarni ulardan ishlab chiqarishda 
foydalanish uchun ishlab chiqish va ―qo‘shimcha ishlov berish‖ usuli); 
- moliyaviy qobiliyatlari (korxonaning raqobatbardoshligi, moliya sohasidagi 
ichki va tashqi qarzdorligi) va boshqalar bilan. 
Yig‘ilgan holda ular korxonaning yig‘ma (iqtisodiy va sotsial) qobili- yatini 
tashkil qiladilar, u xuddi shunday, masalan boshqa korxonaning qobiliyati bilan 
solishtirilganda uning raqobatbardoshligi darajasini aks ettiradi. 
SHunday qilib, 
korxona salohiyatining raqobatbardoshligi
– uning muhim 
parametrlari holatinini qandaydir tanlab olingan standartlar (jahon, xalq xo‘jaligi, 
soha, boshqa korxonaniki)ga nisbatan kompleks baholashdan iborat bo‘lgan 
salohiyatining solishtirma ta‘rifidir. Xori- jiy biznesda korxona salohiyati raqobat 
bardoshligini baholash uchun har xil usullardan foydalaniladi. 
Indikatorli usul. 
Uning asosiga indikatorlar tizimi qo‘yilgan bo‘lib, uning 
yordamida firma, kompaniya, korporatsiya, boshqa korxona va umuman milliy 
iqtisodiyot salohiyati raqobatbardoshligining bahosi beriladi. Xorijiy biznesda 
indikator ostida u yoki bu tadqiqot qilinayotgan ob‘ektni shakllantirilgan 
ko‘rinishda bayon qilishga imkon beruvchi ta‘riflarning majmuasi va ular asosida 

---

144 
uni faoliyat yuritishining performance (natijaviyligi)ni oshirish bo‘yicha 
tavsiyalarni tanlab olish tushuniladi. Har bir indikator, o‘z navbatida, enli tadqiqot 
qilinayotgan ob‘ektning alohida elementlapi holatini aks ettiruvchi bir qator 
ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Boshqacha qilib aytganda, indikatorlar tizimi – u yoki 
bu korxonalar, mintaqalar, mamlakatlarning ahvoli va ―salomatli- gi‖ning holatini 
belgilashga imkon beruvchi o‘ziga xos ―gradusnik‖, ―barometr‖dir. Keyin 
sog‘lomlashish va ularning holatini yaxshilash ( ya‘ni raqobatbardoshligini 
oshirish) uchun retseptlar taklif qilinadi. Va nihoyat, muvofiq rivojlanish va 
mavjud salohiyatdan foydalanish yo‘llari bashoratlanadi, ularni boshqarishning 
yangi strategiyasi va taktikasi ishlab chiqiladi.