Denov tadbirkorlik va pedagogika

ustivorliklarni 
belgilashni
ko‘zda tutadi. Bu har xil ishlar ahamiyati bo‘yicha katta farqlanishlari 
bilan bog‘liqdir. 
Ko‘pincha rahbarlar birdagina ishning judayam katta hajmini bajarishga 
harakat qiladilar yoki, aksincha, o‘z vaqtlari va kuchlarini alohida, ko‘pincha 
muhim bo‘lmagan, ammo zaruriy bo‘lib ko‘ringan ishlarga sarflaydilar. Buning 
natijasida shiddatli ish kunining oxiriga kelib, ko‘p narsa qilinganga o‘xshasa ham, 
muhim ishlar yo tugallanmay qoldilar, yoki joylaridan umuman siljimaydilar. 
Muvaffaqiyatli menejerlar ish kuni davomida ko‘pgina muhim masalalarni hal 
qilishga ulgurush bilan, ma‘lum vaqt davomida bitta yagona vazifani bajarish bilan 
band bo‘lishlari bilan ajratib turadilar. Buning uchun muhim ishlarning birinchi 
navbatdaligi haqidagi bir ma‘noli qarorni qabul qilinishi, ustivorlarning tegishli 
ro‘yxatini tuzish va unga rioya qilish shart-sharoitlar bo‘lib xizmat qiladi. 
Ustivorlarni belgilash, rejaga kiritilgan vazifalarni ularning navbatliligi bilan 
izchil va tizimli bajarish zarur, bu quydagilarga imkon beradi: 

e‘tiborni faqat bitta vazifani bajarishga jamlash; 

ishga maqsadga intilgandek kirishish va ma‘lum muddatlarga rioya qilish; 

berilgan holatlarda qo‘yilgan maqsadlarga erishish; 

boshqalar tomonidan bajarilishi mumkin bo‘lgan ishlarni chiqarib tashlash; 

rejaviy davr (hafta, kun)ning oxiriga kelib juda bo‘lmaganda eng muhim 
masalalarni hal qilish; 

nizolar va stressli yuklamalaridan qochish. 
Bunda italiyali iqtisodchi V.Pareto (1848-1923) tomonidan shakl-lantirilgan 
tomoyilni hisobga olish zarur, unga ko‘ra alohidagi kichik qismlar guruhida 
ularning bu guruh sonidagi salmoqqa ko‘ra ancha katta miqdor topiladi. 

---

117 
Pareto tomoyiligi ko‘ra ―80:20 nisbati‖ belgilash mumkin. Bu ish jarayonida 
20%da sarflangan vaqt (xarajat)da 80% natijalar (ishlab chiqarish)ga erishilishini 
bildiradi. Vaqtning qolgan 80% umumiy yakunning faqat 20%ni beradi.
Demak, boshidan eng oson, sho‘‘baiqroq yoki vaqtni kamroq sarflanishi talab 
qiluvchi ishlarga kirishish kerak emas. Masalalarga ularning muhimliligiga 
muvofiq kirishish zarur: dastavval ozgina ―hayotiy muhimlar‖, keyin- ko‘p sonli 
―ikkinchi darajalilar‖ga. 
Agar barcha vazifalar ularning yakuniy natijalardagi ulushlariga muvofiq 
tahlil qilinsa va keyin ABV usuli bo‘yicha tahlil qilish yordamida kategoriyalar 
bo‘yicha taqsimlansa, Pareto tamoyili aniqlanib olinadi. Bunda tahlil shundan kelib 
chiqadiki, juda muhim va kamroq muhim ishlarning uning umumiy sonidaga 
foizlardagi ulushi umuman o‘zgarmasdan qoladi. 
Pareto tamoyiliga ko‘ra menejerning barcha ishlarini uchta guruhga bo‘lish 
mumkin: 

eng muhim ishlar (A kategoriyasi) ishlarning umumiy sonidan 15% yaqinni 
tashkil qiladi, ularning ahamiyati esa (maqsadga erishishga qo‘shilgan ulush 
ma‘nosida) 65% ga yaqinni tashkil qiladi; 

kamroq muhim bo‘lgan ishlar (B-kategoriyasi)-ularning umumiy sonidan 
20% ga yaqin, ularning ahamiyati 20% ni tashkil qiladi; 

muhim bo‘lmagan ishlar (V-kategoriyasi)-ularning umumiy sonidan 65%, 
ammo ularning ahamiyati ishlarning umumiy ahamiyatliligidan faqat 15% ga 
yaqin. 
Vazifani ABV usuli bo‘yicha tahlil qilib chiqish tavsiya etiladi, buning uchun: 
1)
ma‘lum vaqt (o‘n kunlik, kun va h.k.)da hal qilish kerak bo‘lgan barcha 
vazifalarning ro‘yxatini tuzish; 
2)
vazifalarning ularning ahamiyatliligiga muvofiq navbatliligini belgilash. 
Bunda shuni nazarda tutish kerakki, vazifalarning muhimligi ularning 
shoshilinchligi bilan hech qanday umumiylikka ega emas; 
3)
vazifaga tartib raqamlari berish; 
4)
vazifani A,B,V kategoriyalariga muvofiq baholash: 
-
faoliyatni amalga oshirish uchun qayta topshirib bo‘lmaydigan eng muhim 
vazifalar ( barcha vazifalardan 15%- A-kategoriyasi); 
-
boshqa kishilarga ijro etish uchun topshirilishi mumkin bo‘lgan muhim 
vazifalar ( barcha vazifalardan 20%- B-kategoriyasi); 
-
qayta topshirilishi mumkin bo‘lgan kamroq muhim bo‘lgan (barcha 
vazifalardan 65% - V-kategoriyasi); 
5)
o‘zining vaqtinchalik rejasini vazifalarining birinchi navbatdaligidan 
kelib chiqqan holda mavjud vaqtni vazifalarning miqdoriga qaytadan tekshirish: 

rejalashtirilgan vaqtning 65% (3soatga yaqini)– A-kategoriyasi vazifalari; 

rejalashtirilgan vaqtning 20% (1soatga yaqini)- B-kategoriyasi vazifalari; 

rejalashtirilgan vaqtning 15% (45daqiqaga yaqini)- V-kategoriyasi 
vazifalari; 

---

118 
6) tegishli tuzatishlar kiritish. O‘zining vaqtinchalik rejasini A kategoriyali 
vazifalarni hal qilishga qarata turib, B va V kategoriyalarining muhimsizroq 
vazifalarni hal qilishga ularning miqdoriga mos keladigan vaqtni ajratish kerak; 
7) B va V kategoriyalari vazifalarini ularni boshqalarga topshirish 
imkoniyatlari nuqtai nazaridan baholash zarur. 
SHunga e‘tiborni qaratish kerakki, V kategoriyasi vazifalari keraksiz 
bo‘lmadalar, chunki A va V koregoriyasi vazifalari bilan bir qatorda bajarilishi 
kerak bo‘lgan ko‘pgina dastlabki ishlar va mashaqqatli qo‘l mehnati mavjud. 
Menejer tomonidan ustivorliklar haqidagi qarorlarni qabul qilinishi- shaxsiy, 
sub‘ektiv jarayondir. Ammo uni hal qilinishi doimiy ma‘lumotlarga asoslanishi 
kerak. 
A-kategoriyali vazifalarni rejalashtirish va aniqlashda menejer quyidagi 
savollarga javob berishi kerak: 
-qaysi vazifalarni bajarilishi tufayli u asosiy maqsadlarini 
baja- 
rilishiga 
ko‘proq darajada yaqinlashadi; 
-u bitta yagona vazifani bajarish yo‘li bilan birdaniga bir necha boshqalarni 
bajarishi mumkin; 
-qaysi vazifalarni bajarilishi kattaroq foyda keltiradi; 
-kaysi vazifalarni bajarilmaganligi salbiy oqibatlarga ega bo‘ladi. 
Menejer aniq topshiriqlarni topshirishida o‘ziga berishi kerak bo‘lgan 
quyidagi oltita yordamchi savollar mavjud: 

Nima qilinishi kerak? 

Buni kim qilishi kerak? 

Nima uchun u qilishi kerak? 

U qanday qilishi kerak? 

Bu nimani yordamida qilishi kerak? 

Buni qachon qilish kerak? 
Vakolatlarni samarali topshirish mehnatni tegishli ravishda tashkil qilishni 
ko‘zda tutadi: rahbar tomonidan vazifalarni topshirishni rejalashtirish va ularni 
bajarilishi va muddatlarga rioya qilinishi ustidan nazorat varaqalari yordamida 
nazorat qilish. 
Boshqaruv faoliyatining natijaliligi uchun vaqtini ratsional sarflanishi nuqtai 
nazaridan menejer mehnat jarayonini tashkil qilinishi muhim ahamiyatga ega. Bu 
narsa uning mehnatini shartli uch qismga bo‘lishni taqazo qiladi. 
SHu narsa ma‘lumki, ko‘p sonli odamlarning birgalikdagi aqliy faoliyatining 
mavofiq faolligi, qoidaga ko‘ra, 40 - 45 daqiqa davom etadi. Keyin majlisning 
ko‘pgina ishtirokchilarida e‘tibor susayadi, shovqin, harakatlar, gaplar vujudga 
keladi. Bunday holat 30 - 40 daqiqa davom etadi, shundan keyin muzokaralar yana 
kuch bilan sho‘‘baiydi va ―salbiy faollik davri‖ boshlanadi. U insonni 
boshqarilmaydigan bo‘lib qolishi, hamma narsaga asabiy va ishonmasdan 
munosabatda bo‘lishi bilan ta‘riflanadi. Bu vaqtda qabul qilingan qarorlar odatda 
ekstremizm bilan ajralib turadilar.Agar majlis tanaffussiz 2 soatdan ortiq davom 
etsa, ishtiroqchilarning 90%dan ko‘prog‘i, faqat u tezroq tugashi uchun har qanday 
qarorga rozi bo‘ladilar (6.3 –rasm) 

---

119 
Fiziologik chegara 
Қ
ар
ор
ла
рг
а 
ф
ар
қ
си
зл
ик
И
ш
ти
ро
кч
ини
нг
ҳ
ол
ат
и
Н
ор
м
ал
д
ао
лл
ик
Су
ст
ла
нг
ан 
эът
ибо
р
То
ли
қ
иш
Са
лби
й 
ф
ао
лл
ик
45 60 75 90 120 135
Majlisning davomiyligi, daqiqa