Denov tadbirkorlik va pedagogika

Etakchilik hulqi kontseptsiyalari
. Ular (oldingi nazariyadagi) kim yetakchi 
bo‘ladi savolidan yetakchilar nima va qanday qiladilar savoli tomon siljiganlar, 
ya‘ni yetakchilarni maxsus dasturlar bo‘yicha tayyorlash imkoniyatini ko‘zda 
tutganlar. Bunda quyidagilar eng ahamiyatli kontseptsiyalar bo‘ladilar. 
1.
Rahbarlikning uchta uslubi kontseptsiyasi. O‘rganish uchta yetakchilik
usullari: avtoritar, demokratik va passivdan foydalanishni samarali solishtirishdan 
iborat bo‘lgan. Ammo qandaydir bitta uslubning samarali yetakchilik bilan 
to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqasi topilmagan. 
2.
Ogayo shtati Universitetining tadqiqotlari. Rahbarlikning ikki omili 
nazariyasini 
ishlab 
chiqishga 
bag‘ishlangan. 
ikkita 
o‘zgaruvchanlar: 
munosabatlarning tuzilishi va ushbu tuzilma doirasidagi munosabatlar asos qilib 
olinganlar. Birinchisiga yetakchi tomondan guruhda yaratilgan munosabatlar 
tuzilmasi: rollarni belgilash, kommunikatsion oqimlar, ish qoidalarini belgilash 
kiradi. Ikkinchisi o‘z ichiga yetakchi va ergashuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni 
oladi. 
Tadqiqotchilar ikkita xulosa chiqarganlar. Birinchisi. Munosa- batlarning 
tuzilish va ishga qanchalik ko‘p e‘tibor qaratilsa, quyidagi sharoitlarda shunchalik 
katta samaraga erishiladi: 

natijalar olish maqsadida kimdandir (etakchilardan tashqari) kuchli bosim; 

vazifa xodimlarni qanoatlantiradi; 

xodimlarni axborotlar va ish haqidagi ko‘rsatmalar olishi yetakchiga 
bog‘liqdir; 

boshqaruvchanlik ko‘lamiga rioya qilinadi. 
Quyidagi holda munosabatlar va xodimlar zaruriyatlariga mos keluvchi 
narsaga kuchaytirilgan e‘tibor qaratilsa, samara beradi: 

vazifalar mashaqqatli bo‘lsa; 

xodimlar boshqaruvda ishtiroq etishga moyillar; 

---

100 

xodimlar nimanidir o‘zlari o‘rganishlari kerak; 

ular, bu narsa ishni bajarishga ta‘sir qilishini his qiladilar; 

etakchi va xodimlar statusida katta farqlar mavjud emas. 
Ikkinchi xulosa. Yetakchilikning samaradorligi yana boshqa omillar- tashkiliy 
madaniyat, texnologiya, ishdan qanoatlanganlikka ham bog‘liq 
3.Michigan Universitetining tadqiqotlari. U samarali va samarasiz yetakchilar 
hulqidagi farqlarni belgilashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘y gan. Yetakchi 
hulqidagi ikkita o‘zgaruvchanlar asos qilib olingan: yetakchining e‘tiborini ishga 
va xodimlarga qaratish. Tadqiqot natijalari samarali yetakchi haqida quyidagi 
xulosalarni chiqarishga imkon bergan: 

u xodimlarni qo‘llab quvvatlaydi va ular bilan yaxshi munosabatlarni 
rivojlantiradi; 

xodimlarni boshqarishga shaxsiy emas, balki guruhli yondoshuvdan 
foydalanadi; 

ish va jiddiy vazifalarni bajarishning chegaraviy yuqori darajasini o‘rnatadi. 
Eng yaxshi uslubni belgilay olmay, tadqiqotchilar shunday xulosaga 
keldilarki, xodimlarni qo‘llab quvvatlash va ularni qarorlar qabul qilishga jalb 
qilish samarali yetakchilikning sharti bo‘ladi. 
3.
Boshqaruv tizim kontseptsiyasi (R. Likert). Michigan Universiteti 
yondoshuvlariga 
asoslangan 
holda, 
u 
samarali 
yetakchilar 
tomonidan 
foydalaniladigan boshqaruvning umumiy namunalarini o‘rganishni o‘tkazdi. 
Keyingilar asosiy e‘tiborni insoniy omilga qaratayotganliklari va maqsadlarga 
erishish bo‘yicha ishni bajarishga guruhli yondashuvni rivojlantirishga 
intilayotganliklarida topdi. Ular tomonidan yetakchilar- ning ikkita kategoriyasi 
ajratilgan: 

xodimlarga qaratilganlar; 

ishga qaratilganlar. 
SHunday qilib, yetakchilikning an‘anaviy tendentsiyalari yetakchi va uning 
hulqining sifatlari asosida samarali yetakchilikni taklif qiladilar. Bu kontseptsiyalar 
pirovorida yakunlangan nazariyani yarata olmay, hulqining aniqlangan sifatlari va 
namunalarining ko‘pligida cho‘kib ketganlar. Vaziyatli yetakchilikka asoslangan 
yondoshuvlar yetakchilikning samaradorligini yetakchini shaxs sifatida e‘tiborga 
olmay, tashqi muhitlarni ta‘siri orqali izohlashni taklif qilganlar. Yangi 
kontseptsiyalar vaziyatli va an‘anaviy yondoshuvlarning afzalliklarini 
birlashtirishga harakat qiladilar. Ular yetakchining muammoni hal qilishning yangi 
ko‘rinishini yaratish, o‘zining xarizmadan foydalanib, ergashuvchilarni 
ilhomlantirish, ulardagi maqsadga erishish bo‘yicha harakatni amalga oshirishga 
ishtiyoqini keltirib chiqarish qobiliyatiga e‘tiborni qaratadilar.