Denov tadbirkorlik va pedagogika

9.3.Korxona qudratini raqobatbardoshligini baholash 
Korxona salohiyati raqobatbardoshligini o‘zgarishi – bu uning tijorat sirining 
o‘zagidir. SHuning uchun ham bunday baholashning eng muhim va batafsil 
usullarini korxona menejerlari sir tutishga harakat qiladilar. Yetakchi 
indikatorlarning aniq miqdorlari va ularni boshqarish strategiyasi odatda 
korporatsiyalar uchun maxfiy bo‘ladi. SHunga qaramasdan biznes bo‘yicha g‘arb 
adabiyotlarini ko‘rib chiqa turib, bozorning holati va korporatsiyalarning iqtisodiy 
hulqining orqasidan kuzata turib, eng ahamiyatli va ko‘proq foydalaniladigan 
standartlarni, korxonalar faoliyati natijalari va resurslari harakatinig ularning 
raqobat- bardoshligi ostida yotuvchi indekslarini ajratish mumkin. 
Korxonaning 
raqobatbardoshligi 
salohiyati 
standartlari 
iqtisodiy 
va 
sotsiallarga 
bo‘linadi. Ular odatda sinchiklab tanlab olinadilar, ular yetarlicha ko‘p 
yoki nisbatan kam bo‘lishi mumkin. Bu o‘tkazilayotgan tadqiqotning kengligiga 
bog‘liqdir. 
Bizning 
minimum 
korxona 
salohiyati- 
ning 
iqtisodiy
raqobatbardoshligini baholashga imkon beruvchi beshta indikatorlar bilan 
belgilanadi. Ya‘ni: ashyoviy va axborat resurslari, iqtisodiy kenglik, vaqt, 
texnologiyalar, daromadlar darajasidan foydalanishning samaradorligi. Ushbu 
indikatorlardan 
kelib 
chiqqan 
holda 
korxona 
salohiyati 
iqtisodiy 
raqobatbardoshligini baholashning u yoki bu metodikasini tanlash mumkin.Ularni 
aniq misolda namoyish qilamiz. 
Misol. 
Indikatorlar va ularga mos ko‘rsatkichlar sifatida quyidagilarni olamiz: 
1)
Kdp( P
chp
) va Krp (R
a 
) koeffitsentlari o‘rtasidagi nisbat, 
D
pb+
D
pf
R
prim
bu yerda PCHP – korxonaning sof foydasi, qolgan ko‘rsatkichlar - oldin 
qabul qilingan belgilanishlarda. Bunda:
KR = Kdp max;

---

148 
Kpn 
2)
korxonaning sof foydasi va korxona ish joylarining qiymati o‘rtasidagi 
nisbat (RMp): 
KT = P
chp
max 
RM
P
Korxona ish joyining o‘rtacha yillik qiymati asosiy fondlarning o‘rtacha yillik 
qiymati va ish joylarining o‘rtacha yillik sifati nisbati sifatida belgilanadi. 
Korxonadagi ish joylari umumiy sonining miqdori xodimlarning o‘rtacha yillik 
soni va ish joylarining hisoblab chiqilgan koeffitsient(ish joylarining o‘rtacha yillik 
miqdoriga bo‘lingan xodimlar soni)ning nisbati kabi belgilanadi. 
3)
Korxonaning balansli foydasi (Pbp) va ushbu tovar bozor sig‘imining 
nisbati (ERp):
Pbp 
KE = YeRp max 
Bozorning foydali sig‘imi iste‘molchilarni tovarga xarid qiluvchi yig‘ma pulli 
talabi bilan talabning tovarni ishlab chiqarish va sotishga ketadigan xarajatlarini 
qoplashga ketadigan qismini ajratib olingan holda belgilanadi. 
4)
Korxonaning bitta xodimga, shu jumladan korxona mulki egalarining 
ham, to‘g‘ri keladigan yalpi daromadi (VDrsp) va umuman xalq xo‘jaligi bo‘yicha 
faoliyatning tijorat sohasida vujudga kelgan xuddi shunday daromad (VDrenk)ning 
nisbati: 
Vdsp 
KD = VDren max 
5)
korxonaning olingan yalpi daromadini o‘lchash uchun leriod sifatida 
qabul qilingan vaqt (t
vd
) va yalpi daromadni ikki marta ko‘paytirish uchun talab 
qilinadigan vaqt ( t
2vd
) o‘rtasidagi nisbat:
KU = t
vd
max 
t
2vd 
Bu barcha ko‘rsatkichlar raqiblardagi xuddi shunday me‘yoriy yoki haqiqiy 
ko‘rsatkichlar bilan solishtiriladi. SHunday qilib, solishtirish uchun qabul qilingan 
indikatorlarning 
har 
biri 
bo‘yicha 
korxona 
salohiyati 
iqtisodiy 
raqobatbardoshligining shaxsiy darajasi o‘lchanadi: 
UKP = KR; UKT + KT; UKE + KE; UKD =KD UKU = KU 
KR
n/x
KT
n/x
KE
n/x
KD
n/x
KU
n/x
; 
bu yerda KR
n/x
, KT
n/x
, KE
n/x
, KD
n/x
, KU
n/
x raqiblardagi xuddi shunday me‘yoriy 
va haqiqiy ko‘rsatkichlar. 
Barcha ko‘rsatilgan indikatorlar (yoki ularning boshqa majmuasi) faqat 
majmuaviy holda quyidagi savolga javob berishga imkon beradi: korxona 
salohiyati qanchalik raqobatbardosh? Va baribir bunday indekslarning hatto eng 
mukammal majmuasiga ega bo‘lish ham yetarli bo‘lmaydi. Yana raqobat 

---

149 
kurashining har xil darajalari va ularda berilgan indikatorlarning miqdorlari 
haqidagi axboratlar olinishi va tartibga solinishi kerak.
Ushbu maqsadlar uchun hammadan avval me‘yoriy ko‘rsatkichlar va korxona 
raqobatbardoshligining darajalarini ajratish zarur. Bunday darajalar tadqiqotning 
maqsadlariga ko‘ra bir nechta bo‘lishlari mumkin. Ulardan eng muhimlarini 
ajratamiz. Bu jahon yetakchisi (etakchi firmalar uchun indikatorlarning aniq 
miqdorlarini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar); jahon standarti (ekspert yo‘li 
bilan olingan me‘yoriy ko‘rsatkichning o‘rtacha darajasi, unga chiqish korxonani 
etalon-mo‘ljallar safiga kiritilgan- ligini bildiradi ); xalq xo‘jaligi yetakchisi; xalq 
xo‘jaligi standarti; sohaviy yetakchilik; sohaviy standart darajalari; chegaraviy 
daraja 
(undan 
keyin 
korxona 
raqobatbardosh 
bo‘la 
olmaydi). 
Raqobatbardoshlikning har bir darajasiga aniq ko‘rsatkichlar ko‘rinishidagi 
indikatorlarning belgilangan majmuasi mos keladi. Ularning barchasi 
korxona 
salohiyati raqobatbardoshligining matritsasini
tashkil qiladilar, unda tanlab 
olingan ko‘rsatkichlarning nisbiy miqdorlari va ularning foizli-balli aks ettirilishi 
aks ettiriladi (2-jadval). 
Ushbu matritsani aniq ko‘rsatkichlar bilan to‘ldirish oson ish emas. U 
korxonada malakali aqliy markazni mavjud bo‘lishini, raqiblar tomonidan 
yashirilgan tijorat sirini qo‘shish va o‘zinikini saqlab qolish, hamda axborat 
manbalarini, shu jumladan xorijnikini qo‘shimcha o‘rganish va ulardan 
foydalanishni taqazo qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda - bu ―oltin yoqachalar‖:
maslahatchilar, menejerlar, olimlar, yuristlar, tizim tahlilchilari, hokimiyat va 
hokimiyatning parlament tuzilmalarining sobiq a‘zolari va boshqalarning oddiy 
ishi bo‘lsa ham. Bunday ishsiz obro‘li va o‘zini hurmat qiluvchi firma biznesdagi 
uzoq muvaffaqiyatga umid qilolmaydi. Bunday ishning sifati va hajmi ko‘proq 
firmaning iqtisodiy salohiyatiga bog‘liq va yetarlicha oddiy shaklda bo‘lishi 
mumkin. 
Raqobatbardoshlik matritsasida bugungi eng yuqori – ekspert yo‘li bilan 
olingan indikatorning darajasi 100% deb qabul qilinadi va shunga ko‘ra 100 ball 
bo‘ladi. Ushbu matritsa asosda raqobatbardoshlik darajasini ham alohidagi 
indikatorlar bo‘yicha va ham, umuman, ularningg butun majmuasi bo‘yicha balli 
hisoblanishlarini berish mumkin. Bunda yettita ehtimol bo‘lgan darajalardan tanlab 
olingan korxona salohiyati iqtisodiy raqobatbardoshligining umumiy haqiqiy 
darajasini hisoblash formulasi- ning o‘zi quyidagicha ko‘rinadi:
UEKpf = KR
8b
+ KT
8b
+ KE
8b
+ KD
8b
+ KU
8b 
KR
ub
+ KT
ub
+ KE
ub 
+ KD
ub 
+ KU
ub
U - raqobotbardoshlikni baholash uchun tanlab olingan daraja ( U= 1, 
2,...,7).
Raqobatbardoshlik matritsasi unga kiritilgan axboratlar qanchalik aniq
bo‘lsalar, shunchalik foydali bo‘ladi. Uning asosida korxona salohiyati rezervlari 
va yo‘qotishlarining jadvalini tuzish va uning tahlilini o‘tkazish maqsadga 
muvofiqdir ( - jadval). 
7 va 8 qatorlarda yo‘qotishlar minus belgisi bilan aks ettiriladi (ular – 
salohiyatdan ajratilishdir). U yoki bu indikatorning yuqoriroq ko‘rsatkichi va 

---

150 
korxonaning o‘zining ko‘rsatkichi miqdori o‘rtasidagi farq korxona uchun 
rezervlar bo‘ladi. Bu shuni bildiradiki, u bir vaqtning o‘zida ham yo‘qotishlarga va 
ham rezervlarga ega bo‘la olmaydi. Yo unisi, yoki bunisi, Yo‘qotishlar bor joyda – 
rezervlar yo‘q (raqiblarga sof yutqazish). Rezervlar bor joyda esa yo‘qotishlar yo‘q 
(raqiblarga shartli yutqazish). Ammo baholarning butun majmuasi bo‘yicha, turgan 
gapki, ham yo‘qotishlar va ham rezervlvr bor. Xususan,... ( va h.k. har qanday 
turdagi rezervlar uchun). Agar... (va h.k. har qanday darajadagi barcha yo‘qotishlar 
uchun). Jadval aniq sonlar bilan to‘ldirilgan holda quyidagilarga ega bo‘lamiz. 
Agar yo‘qotishlar ustunida nolь bo‘lmasa, unda indikator ustunidagi barcha 
rezeralar nolga teng va aksincha. 
Etarlicha ishonchli ma‘lumotlarga ega bo‘lgan holda, korxona o‘z 
salohiyatining raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha ustivor tadbirlarni tanlab 
olishda bozorning eng muhim va barqaror talablari (―ko‘rinmas qo‘lini‖) tanlab 
olish va nafaqat texnologik siyosat yo‘nalishini savodli tasniflash, balki ulardan 
eng ishonchli va birinchi navbatdagilarini tanlashga qodirdir. Tabiiyki, har qanday 
baholarda ham tavakkalchilik elementi saqlanib qoladi. Ammo usiz na raqobat va 
na bozorning o‘zi bor.