Denov tadbirkorlik va pedagogika

 
9.2. Korxona qudratidan foydalanish dinamikasi va samaradorligining 
tuzilishini, uning bozordagi ulushini baholash
Hozirgi vaqtda indikatorli usul xorijiy biznesda raqobatbardoshlikni baholash 
uchun keng qo‘llaniladi. Masalan, g‘arbiy biznesmenlar ishlab chiqarishning 
muvofiq joylashgan yerini va unga sarmoyalar kiritishni belgilash uchun 
hammadan avval u yoki bu mamlakat salohiyatining raqobatbardoshligini 
o‘rganadilar. Ushbu maqsadlar uchun ―Boshqaruv muammolari bo‘yicha Yevropa 
forumi‖ (Jenevadagi markazi bilan) xalqaro tashkiloti har yili rivojlangan 
mamlakat salohiyatlari raqobatbardoshligi darajasii belgilaydi. Bunda 340 dan 
ortiq ko‘rsatkichlar va 100 dan ortiq iqtisodchi-ekspertlar baholaridan iborat 
bo‘lgan indikatorlar tizimidan foydalaniladi. Ushbu tahlil 10 asosiy omillar kabi 
guruhdashtiriladi: 
-
iqtisodiyot(iqtisodiy salohiyat)ning dinamikasi; 
-
sanoatning ishlab chiqarish quvvati; 
-
bozorning dinamikasi; 
-
kishilik kapitali; 
-
davlatning obro‘si; 
-
xom ashyo bilan ta‘minlanganlik; 
-
tashqi bozorga qaratilganlik; 
-
innavatsion salohiyat; 
-
ijtimoiy barqarorlik. 
Bu 10 omillardan har biri 20-40 yakka indikatorlardan vujudga keladi. Bu 
turli tumanlik menejerning ist‘edodidan ishlab chiqarishga to‘g‘ridan to‘g‘ri 
sarmoya kiritishlargacha, ilmiy tadqiqotlarga xarajatlardan o‘g‘itlarga 
xarajatlargacha, soliqqa tortishdan davlat qarzlarigacha, mahsulotlarning sifatidan 
ishchi kuchining qiymatigacha, tsement ishlab chiqarishdan bo‘sh vaqtni 
rejalashtirishgacha yoziladi. Bunda keltirilgan 10 omillardan har birini baholash 
uchun eng ahamiyatli indikatorlarni tanlab olish bo‘yicha murakkab vazifa vujudga 
keladi. SHveytsariyali mutaxassislar, masalan, ―kishilik kapitali‖ni ta‘riflash uchun 
quyidagi indikator- lardan foydalanishni taklif qiladilar ( 2 - jadval). 
80 – yillarda AQSH, Yaponiya, GFR, Kanada va SHveytsariya hamisha 
yuqori raqobatbardoshlik bilan ajralib turganlar. Bunda nafaqat iqtisodiy tashkil 

---

145 
qiluvchi, balki eng asosiysi – ularning raqobatbardoshligining tuzilishi bilan ham. 
CHunonchi: iqtisodiyotni jahon talabi o‘zgarishlariga moslashganligi darajasi, 
ichki imkoniyatlarga mos keluvchi milliy ixtisos- lashishni to‘g‘ri tanlanishi, 
qat‘iy va ba‘zida ma‘nosiz raqobatdan epchillik bilan qocha bilishlik, yangi 
tovarlarni ishlab chiqarishga o‘ta olishlik, yangi bozorlarni o‘zlashtirish va h.k. 
bilan. Yetakchi g‘arbiy mamlakatlar va firmalarning muvaffaqiyatlarining sababi 
xuddi safarbarlikda, ya‘ni jahon talabi evolyutsiyasiga moslasha olish va o‘z 
salohiyatini tarkibiy qayta qurish yo‘li bilan unga o‘z vaqtida javob qaytarish va 
uni kerakli yo‘nalishlarda rivojlantirishdadir.
Mutaxassislarni ta‘kidlashlaricha, zamonaviy raqobat kurashida ―shtik bilan‖ 
hujumga boruvchi emas, balki to‘g‘ri holatni tanlab, undan qochishni biluvchi 
kishi g‘alaba qozonadi. 
Matritsa usuli
. Uning asosida raqobat jarayonini ularni dinamika bilan 
bog‘liqlikda ko‘rib chiquvchi g‘oya yotadi. Tovarning egri chiziqli yashash davri 
ushbu usulning metodologik asosi bo‘ladi. 
70 –yillarning o‘rtalarida ―Boston konsalting grupp‖ marketing firmasi 
o‘zining yetarlicha oddiy holatlariga asoslangan holda har xil tovarlarning 
raqobatbardoshligini baholashning matritsa usulini ishlab chiqqan bo‘lib, hozir u 
har xil korxonalar va sohalarning raqobat- bardoshligini tadqiqot qilishda 
qo‘llaniladi. Tadqiqotning asosiy quroli ikkita ko‘rsatkichlar asosida qurilgan 
matritsadir. Vertikal bo‘yicha bozor sig‘imining to‘g‘ri chiziqli ko‘lamdagi o‘sishi 
sur‘atlari ko‘rsatiladi. Gorizontal bo‘yicha esa – tadbirkor yoki korxonaning 
bozordagi logarifmli ko‘lamdagi ulushi. Barcha kompaniyalar, korporatsiyalar, 
firmalar va biznesning boshqa birliklari bu matritsada o‘zlarining parametlari va 
bozor sharoitlariga ko‘ra joylashadilar. Bozorda eng katta ulushga ega bo‘lganlar
raqobatbardoshroq hisoblanadilar. 
Matritsa usulidan foydalangan holda, menejer va biznesmen nafaqat o‘z 
korxonasining, balki raqibining salohiyati raqobatbardoshligi darajasini ham 
baholashi va keyin esa bozordagi hulqining strategiyasini ishlab chiqishi mumkin . 
Matritsa usuli amarikali maslahat firmalarida keng qo‘llaniladi, bizning 
tadbirkorlarimiz uchun ham salohiyatning raqobatbardoshligini baholash uchun 
ishonchli qurol bo‘ladi. 
Korxonaning salohiyati har xil turdagi bozorlardagi raqobat kurashida amalga 
oshiriladi. Uni amalga oshirilishining muvaffaqiyati ko‘proq menejerlarning 
san‘ati, ularning bilimlari, tajribasi va kasbiy maho- ratiga bog‘liq. Biznesning 
murakkab dunyosida bunday o‘zini o‘zi baholash yetarli emas. Ammo 
muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarning sabablariga mustaqil ekspertlar, 
maslahatchilar va raqiblarning ko‘zlari bilan qarash va solishtirish uchun maxsus 
ishlab chiqilgan standartlardan, ya‘ni etalon uchun qabul qilingan har xil 
korxonalar, sohalar va boshqalar salohiyatilari raqobatbardoshligining baholaridan 
foydalanish foydali- dir. Bu holda yutuqlarni o‘zi tomonidan baholashga aniqlik, 
tuzatishlar kiritiladi va u endi korxonaning bozor tizimidagi haqiqiy holatiga mos 
keladi.

---

146 
Qadimgilarni aytishlaricha, dunyoni boshlanishida so‘z yotadi. 
Muvaffaqiyatli biznesning asosida esa nima yotadi? Biznes strategiya (uzoq 
muddatli maqsadlar)ni belgilashdan, ya‘ni jamiyatda qabul qilingan va 
mustahkamlangan qonunlar, ahloqiy me‘yorlar, iste‘molchilarning ruhiy 
qarashlari, milliy an‘analar va h.k. ko‘rinishidagi huquqiy, iqtisodiy, sotsial, 
ekologik va boshqa standartlarni hisobga olish bilan kattaroq daromad olishga 
imkon beruvchi resurslar(xodimlar, moddiy-ashyoviy va boshqalar) ni muvofiq
tanlab olishdan boshlanadi va uning asosida taktika ishlab chiqiladi. 
Muvaffaqiyatli biznesning strategiyasini umumiy ko‘rinishda quydagicha aks 
ettirish mumkin:
E
bft
= D
Nt
+ D
po
+ D
pb
+ D
pf
P
ht
Pa yoki P
prim
shartida max
bu E
bft
>E
bnt
, agar E
bft
Ebnt
, unda biznes: yo umuman, yoki korxona uchun , 
yoki faqat jamiyat uchun samarali bo‘ladi.
Evf* va Eb
i
* belgilanishlar tegishli ravishdagi t vaqti ichidagi biznes 
samaradorligining haqiqiy va me‘yoriy darajasi: 
Dnr va Rnt tegishli ravishdagi t vaqti ichidagi korxonaning yig‘ma 
daromadlari va resurslari;
Dpo – soliqlar va sotsial fondlarga ixtiyoriy to‘lovlar to‘langandan keyin 
korxona ixtiyorida qoladigan daromadlar; 
Dpb – korxonaning respublika va mahalliy byudjetga topshirilgan 
daromadlari; 
Dpf – korxonaning sotsial fondlarga ixtyoriy ajratmalar shaklida topshirilgan 
daromadlari; 
Ra – korxona tomonidan avanslashtirilgan resurslar (korxonaning qiymatiy 
baholanishdagi barcha mavjud resurslari, shu jumladan rezerv qilingan ish joylari, 
xom ashyo, materiallarning me‘yoridan ortiq zaxiralari, o‘rnatilmagan uskunalar, 
sug‘urta va tavakkalchilik fondlari); 
Rprim – korxona tomonidan qo‘llanilgan resurslar (avanslashtirilgan 
resurslar minus foydalanilmagan resurslar, ya‘ni rezervli ish joylari, xom ashyo, 
materiallarning me‘yoridan ortiq zaxiralari, o‘rnatilmagan uskunalar, sug‘urta va 
tavakkalchilik fondlari); 
Ushbu formula umuman jamiyat nuqtai nazaridan muvaffaqiyatli biznesni aks 
ettiradi. CHunki u soliqli byudjet tushumlari va sotsial fondlarni shakllantirishda 
faol ishtirok etish, hamda daromadlar va xarajatlarning faol balansi bilan raqobat 
qilishga qaratilgan. Bunday strategiyani amalga oshiruvchi korxonalar nafaqat 
raqobatbardosh salohiyatga egalar, balki davlatning iqtisodiy qudratini oshiradilar. 
G‘arbda ular o‘zlarini o‘stirgan mamlakatlaring faxri bo‘ladilar, ularning 
menejerlari esa – eng mashhur va nomi chiqqan kishilardir. 
Jahon amaliyotida korxona faoliyatining asosiy natijalari daromadlar 
kategoriyasi bilan belgilanadilar. Iqtisodiyot tilida bu – sof foyda (soliqlar va 
sotsial fondlarga ihtiyoriy to‘lovlar to‘langanidan keyin korxona ixtiyorida 
qoladigan foyda), ishlab chiqish bilan qo‘shilgan qiymat ( sotilgan tovarlar qiymati 
minus xarid qilingan tovarlar va xizmatlar qiymati), yalpi daromad (sotsial 

---

147 
to‘lovlarni o‘z ichiga oluvchi ish haqi fondi va plyus – balansli foyda). Barcha
daromadlar korxona ixtiyorida qoluvchi daromadlar va undan soliqlar, rentalar, 
to‘lovlar, subsidiyalar, badallar, hayriyalar, hamda raqobat natijasida (narxdagi yon 
berishlar, holatiy yo‘qotishlar va h.k.) ko‘rinishida undirib olinadigan 
daromadlarga bo‘linadilar. Daromadlar odatda ishga kiritiladigan resurslar (asosiy 
fondlar va moddiy aylanma mablag‘lar, avans qilib berilgan yoki qo‘llanilgan 
sarmoyalar) bilan tenglashtiriladi. Daromadlar va xarajatlar(sarmoyalar, mehnat,
vaqt, bozor sig‘imining o‘zlashtirilgan ulushi)ning har xil nisbatlarini ekspert yo‘li 
bilan aniqlangan xuddi shunday standartlar bilan solishtirishda korxona 
salohiyatining raqobatbardoshligini baholashga imkon beradi. Bunday baho bir 
qator ko‘rsatkichlar va standartlar (normativlar)dan foydalanish bilan beriladi, 
unga erisha turib, korxona raqobatbardosh bo‘ladi. Standartlarni ishlab chiqish 
usullari g‘oyatda turli tumanligi bilan ajralib turadi. CHunki rivojlangan 
mamlakatlardagi bozor munosabatlari amaliyoti asrdan ortiqqa tengdir. Hozir ular 
orasidan ekspertli balli baholarga afzallik berilmoqda.