Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti tadbirkorlik va boshqaruv fakulteti xalmuratov m. A

SEZGI A’ZOLARI. SEZGI A’ZOLARI YoKI ANALIZATORINING VAZIFASI Tashqi muhitdagi jismlarning katta-kichiklaigi, rangi, harakati va ulardan chiqqan tovushlar yoki xushbo’y hidlar bizga sezgi a’zolari ishi tufayli ma’lum bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, sezgi a’zolarimiz tashqi muhit bilan ongimiz orasida joylashgan priborlardir.
Buyuk rus olimi S.P. Botkin barcha sezgi a’zolari ishdan chiqqan faqat o’ng qo’lininggina sezish xususiyati saqlangan ayolni kuzatgan. Bu ayol doimo uyquda bo’lgan. Bemorni uyg’otish uchun uning o’ng qo’lini ushlash kifoya edi. Agar bu ayolda o’ng qo’lning ham sezish qobiliyati yo’qolganda, uni mutloqo uyg’otib bo’lmasdi. Yuqoridagi holat hayvonlarda ham kuzatilgan.
Sezgi a’zolari umumiy nom bilan analizatorlar deb yuritiladi. Analizatorlarning periverik uchlari turli-tuman shaklidagi nerv oxirlari bo’lib, ularga ta’sirotni qabul qiluvchi reseptorlar deyiladi. Reseptorlar periferiyadan qabul qilingan ta’sirotni markazga uzatadi va bu ta’sirot markazga, ya’ni analizatorning markaziy qismiga borib yetadi. Har qanday analizatorning markaziy hamda periferik qismlari o’rtasida oraliq qism mavjuddir. Umuman, analizatorlar haqidagi ma’lumotlar ayniqsa I.M.Sechenov, I.P.Pavlov tomonidan to’g’ri va aniq berilgan. I.M.Sechenov va I.P. Pavlov analizatorlarni boshlanish reseptorlaridan boshlab markaziy qismning miya po’stlog’igacha obyektiv metodlar yordamida o’rgandilar.
“Analizator” termini birinchi marta I.M.Sechenov asarida ishlatiladi. Umuman sezgi a’zolarini quyidagi ikki guruhga bo’lish mumkin: a) tashqaridan keladigan ta’sirotlarni sezuvchi a’zolar teri, quloq, ko’z, ta’m va hid sezish reseptorlari - ekstrareseptorlar; b) ichki a’zolarda bo’ladigan ta’sirotlarni sezuvchi ichki reseptorlar- intrareseptorlar. Bularga ichki a’zolarda va qon tomirlarda joylashgan reseptorlar kiradi. Ichki a’zolardan keluvchi ta’sirotlar uncha aniq bo’lmay, markaziy nerv sistemasining eng so’nggi nuqtasi - bosh miyaning po’stloq qismigacha aniq yetib bormasligi mumkin. Ammo ichki a’zolardan keluvchi ta’sirotlar yig’idisi odam organizmiga “o’zini qanday his qilish” kabi umumiy ta’sir qiladi. Muskul va bo’g’imlarda joylashgan nerv oxirlari - proprioreseptorlarni I.P. Pavlov harakat analizatorlarining periferik uchi deb atagan edi.