Denov tadbirkorlik va pedagogik

O’zbekistonning iqtisodiy resurslari
Tabiiy resurslar esa tabiiy sharoitning bir turi sifatida namoyon bo’ladi. Demak, «tabiiy sharoit» inson hayoti va faoliyatini belgilab beruvchi, lekin ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan tabiat elementlaridir. Tabiiy sharoit va moddiy resurslar majmuasi jamiyat taraqqiyotining tabiiy-moddiy omillari hisoblanadi
«Tabiiy sharoit» - biron bir ob’ektga aloqador bo’lgan tabiatning barcha jihatlarini o’ziga qamrab olgan bo’lib, juda keng ma’noga ega tushuncha. Mantiqiy yondashuv sharoit nimaga taalluqli ekanligini aniq ko’rsatilishini, ya’ni «sanoatni rivojlantirishning tabiiy sharoiti», «dehqonchilikni rivojlantirishning tabiiy sharoiti», «temir yo’l qurilishining tabiiy sharoti», «inson hayotiy faoliyatining tabiiy sharoiti» va h.k. tarzda ifodalashni talab qiladi. Demak, «tabiiy sharoit» tushunchasini insonni qandaydir faoliyati bilan uzviy bog’liq holda tahlil etish maqsadga muvofiqdir.
«Tabiiy resurslar» tushunchasi «tabiiy sharoit» tushunchasiga nisbatan tor ma’noga ega bo’lib, u tabiat bilan inson faoliyati o’rtasidagi aloqani bevosita ifodalaydi.
«Tabiiy sharoit» va «tabiiy resurslar» tushunchalari iqtisodiy kategoriyalardir. Shu bilan birga tabiatning moddiy elementlari bo’lgan «tabiiy sharoit» va «tabiiy resurslar»ning shakllanishi, o’zgarishi va joylashishi tabiat taraqqiyotining ob’ektiv qonuniyatlari asosida amalga oshadi.
Inson hayoti va faoliyatida juda muhim ahamiyat kasb etuvchi tabiat elementlari ikki asosiy guruhga: moddiy ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi (tabiiy resurslar) va qolgan barcha (tabiiy sharoit) elementlarga bo’linadi. Aniqroq qilb aytganda, «tabiiy sharoit»ga tabiatning barcha elementlari kiradi.

Tabiiy resurslar esa tabiiy sharoitning bir turi sifatida namoyon bo’ladi. Demak, «tabiiy sharoit» inson hayoti va faoliyatini belgilab beruvchi, lekin ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan tabiat elementlaridir. Tabiiy sharoit va moddiy resurslar majmuasi jamiyat taraqqiyotining tabiiy-moddiy omillari hisoblanadi.

2. O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy - geografik o’rni hamda tabiiy sharoitining bahosi.

O’zbekiston Respublikasi - qulay iqtisodiy geografik o’ringa ega bo’lgan mamlakatlardan biri. U O’rta Osiyoning Markaziy qismida, Amudaryo va Sirdaryo kabi yirik daryolar oralig’ida joylashgan. Mamlakat hududi G’arbdan Sharqqa deyarli 1,5 ming km.ga, Shimoldan Janubga esa 1,0 ming km.ga cho’zilgan. Hududining kattaligi jihatidan O’zbekiston qator Yevropa davlatlari Buyuk Britaniya, Daniya, Shveytsariya, Avstriya birgalikda olgan maydonidan ham oldinda turadi, hamda jahon mamlakatlari ichida 53-o’rinni egallaydi.

Respublika Shimoli-g’arbda Qozog’iston, Sharq va Janubi-Sharqda Qirg’iziston va Tojikiston, g’arbda - Turkmaniston, Janubda - Afg’oniston bilan chegaradosh.
Umumiy chegarasining uzunligi - 6221 km. Shu jumladan, Qozog’iston bilan - 2203 km, Qirg’iziston bilan - 1999 km, Tojikiston bilan - 1161 km, Turkmaniston bilan - 1621 km va Afg’oniston bilan 137 kmni tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasida mavjud tekislik va tog’ relefi o’ziga xos ravishda birlashib ketgan. Tekisliklar respublikaning Janubi - §arbiy va Shimoli-§arbiy qismlarida joylashgan va Ustyurt platosi, Amudaryo deltasi tekisliklari hamda Qizilqumdan iborat. Qizilqumning janubiy chekkalari, aniqrog’i Sandiqli qumlari, Qarshi dashti va Mirzacho’lning sharqiy qismi tekislikni asta-sekin tog’oldiga o’tish zonalarini tashkil etadi.
Respublika hududining uchdan bir qismini tashkil etuvchi tog’ va tog’oldi zonalari mamlakatning sharqi va janubi-sharqida joylashgan. O’zbekistonning tog’li qismi g’arbiy Tyanshan va Hisor-Oloy tizimlariga taalluqli. O’zbekistonning eng baland joyi Xazrati Sulton cho’qqisi - 4643 mga teng. Tog’lar oralig’ida juda katta miqyosdagi botiqlar, jumladan Farg’ona vodiysi, Toshkent-Mirzacho’l tekisligi, Sanzor-Nurota botig’i, Zarafshon vodiysi, Surhondaryo va Qashqadaryo botiqlari joylashgan. Farg’ona vodiysi juda katta tog’ oralig’i botig’idir. U g’arbdan sharqqa 370 kmga cho’zilgan, kengligi 190 kmga yetadi. Uch tarafdan tog’lar bilan o’ralgan faqat g’arb tomondan (Xo’jand darvozasi joylashgan) ochiq.
Respublika tabiiy sharoitlarining o’ziga xos xususiyati - yuqori darajada seysmikligi bilan ajralib turadi. Seysmiklik 8 dan 9 ballgacha yetadi. Juda katta vayronagarchiliklar keltirgan zilzilalar qatoriga Farg’ona (1823 yil), Andijon (1889-1902 yillar), shuningdek Toshkent (1868 va 1966 yillar) zilzilasi kiritiladi.
O’zbekiston - serquyosh respublika. Quyoshning nur sochish soati yiliga mamlakat shimolida 2700 soatdan - 2980 soatgacha, janubida 2800 - 3130 soatgacha o’zgarib turadi. Taqqoslash uchun shuni aytish lozimki, G’arbiy Yevropa mamlakatlarida bu ko’rsatkich O’rta Osiyoga xos ko’rsatkichning 70-80 %ni tashkil etadi, xolos. Bu jihatdan O’rta Osiyo, aniqrog’i O’zbekiston Respublikasi bilan Amerika Qo’shma Shtatlarining janubida joylashgan Kaliforniya shtati raqobatlashishi mumkin.
O’zbekiston iqlimi keskin kontinental. U kunduzgi va kechki, yozgi va qishki haroratlarining keskin tebranishida ko’rinadi. Respublika tabiatining o’ziga xos xususiyatlari yana uning qurg’oqchilligi, atmosfera yog’inlarining kamligi, yozda havo nisbiy namligining pastligi, kam bulutliligi va shu bilan bog’liq ravishda ko’p vaqt davomida quyoshning nur sochib turishida o’z ifodasini topadi. Yoz oylarida kun uzoqligi 18-19 soatdan, qishda 9 soatdan kam bo’lmaydi.
Respublikada eng sovuq oy - yanvar, shimolda bu vaqtda harorat 8 daraja sovuq, janubdagi Termiz shahri atroflarida esa o’rtacha 2,8 daraja iliq bo’ladi. Qishda haroratning mutlaq minimumi minus 35-38 darajaga boradi. 1993-1994 yillarda qish qorli va sovuq bo’lgan. Masalan, 1994 yil fevralda Ustyurtda harorat 33-35 gradusgacha sovuq bo’lgan. O’zbekistonning eng shimoliy chekkasida qish 5 oy, vodiylarda esa 1,5-2 oy davom etadi. Yozning eng issiq oyi - iyul, tog’li rayonlarda iyul-avgust. Bu davrda o’rtacha harorat tekislik va tog’oldi hududlarida 25-30 darajadan, janubda (Termiz, Sherobod) 31-32 darajagacha etadi. Yozgi mutlaq maksimal harorat Surhondaryo viloyatining Termiz shahrida qayd etilgan, issiq 49,6 darajaga yetgan (21 iyul 1914 yil). Shuni ta’kidlash lozimki, O’zbekistonning barcha hududlarida haroratning yuqori bo’lishi oddiy holatdir.
Respublikaning cho’l zonalarida havo harorati issiq oylarda 70 darajaga yetishi mumkin. Quyosh energiyasining katta miqdori va yozgi haroratning yuqori darajasi bu yerda issiqsevar o’simliklar paxta, kanop, uzum, anjir va boshqa o’simliklarni o’stirishga imkon beradi.
O’zbekiston, O’rta Osiyoning boshqa davlatlari qatori faqatgina uning yillik emas, balki alohida oylari ham maksimal bug’lanish xos bo’lgan rayonlarga kiradi. Bu yerda yog’in miqdori kam bo’lib, u Respublika hududi bo’ylab notekis taqsimlangan. Qator hududlarda yillik yog’in miqdori 200-300 mmdan oshmaydi. Eng kam yog’in yog’adigan yerlar Amudaryo etaklari va cho’l zonalaridir. Bu yerda yiliga 10 mm yog’in yog’adi. Cho’llardan sharq va janubi-sharqqa tomon yog’in miqdori ortib boradi, avvaliga sekin-asta, so’ngra tog’ rayonlariga yaqinlashgan sari keskin ko’tarila boshlaydi va 900-950 mmga yetadi.
Eng kam yog’in ayniqsa, vegetatsiya davriga to’g’ri keladi. Iyuldan sentyabr oyigacha yog’in deyarli yog’maydi. Bu oylarda yillik yog’in miqdorining 1-6 foizi tushadi. yog’in miqdorining asosiy qismi - yillik yog’inning 30 dan 50 foizi - bahor va 25-40 foizi - qish oylariga to’g’ri keladi. Kuz oylarida esa yillik yog’inning 10 dan 20 foizigacha yog’adi.

Suv resurslari. Respublika uchun hayotiy muhim bo’lgan narsa - bu suv resurslaridir. Yer yuzasi suvlari respublika hududi bo’ylab notekis taqsimlangan. O’zbekiston hududining uchdan ikki qismini egallagan keng tekisliklarda suv manbalari juda kam. O’zbekiston sharqidagi tog’ rayonlari esa juda zich daryo tarmoqlari bilan qamrab olingan. Suv manbalarining bunday notekis taqsimlanganligi, O’zbekistonning iqlim va geografik xususiyatlari bilan belgilanadi.

Suv oqimi shakllanuvchi asosiy rayonlar bu tog’li zonalardir, chunki ularga ko’p yog’in tushadi, bug’lanish esa nisbatan kamroq. O’zbekiston daryolarining suv manbai - asosan qor va muzlik suvlaridir. O’zbekistonning, shuningdek O’rta Osiyoning eng yirik daryolari - Amudaryo va Sirdaryodir. Amudaryoning umumiy uzunligi 1437 km, Sirdaryoniki - 2137 km.
Har ikki daryo va ularning irmoqlari O’zbekiston tashqarisidan boshlanadi. Amudaryo Panj va Vaxsh daryolari, Sirdaryo - Norin va Qashqadaryoning qo’shilishidan tarkib topadi. Uzunligi bo’yicha Sirdaryo Amudaryodan oshsada, sersuvligi jihatidan unga yetmaydi.
O’rta Osiyodagi yirik daryolar ikki daryo havzasi: Sirdaryo va Amudaryoni tashkil etadi. Sirdaryo havzasiga - Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Ohangaron, So’x, Isfara, Oqbura, Isfayramsoy, Shohimardon, Gavasoy va Kosonsoy, Amudaryo xavzasiga Zarafshon, Qashqadaryo, Surhondaryo, To’polandaryo, Sherobod daryolari kiradi. Amudaryoning ham, Sirdaryoning ham irmoqlari asosan respublika hududini o’rta va quyi oqimlarid kesib o’tadilar.
O’zbekiston Respublikasi hududida Amudaryo suvi qishloq xo’jalik yerlarini sug’orishga asosan Xorazm vohasi va Qoraqalpog’istonda sarflanadi. Bu daryo suvining katta qismi kanal orqali Buxoro va Qashqadaryo vohalaridagi yerlarni sug’orishga sarflanadi. Dehqonchilik asosan sun’iy sug’orish orqali amalga oshiriladigan O’zbekiston Respublikasida daryolar va suv havzalarining ahamiyati mavjud vohalarni saqlashdagina emas, balki yangi yerlarni o’zlashtirish va sug’orishda ham nihoyatda kattadir. Bu xususiyatni hisobga olgan holda qadimdanoq odamlar turli miqyosdagi kanallar qurganlar. Bugungi kunda bunday kanallarni bunyod etish sur’ati va miqyosi qisqardi. Kanallar nafaqat sug’orish maqsadlari, balki gidroelektr stansiyalarini barpo qilish uchun ham muhimdir. Bunday kanallar qatoriga Narpay, Janubiy Farg’ona, Shimoliy Farg’ona, Katta Farg’ona, Eskiangor, Amu-Buxoro, katta Namangan va boshqalarni kiritish mumkin.
Respublika hududida ko’llar kam. Ulardan eng yirigi - Orol dengizidir. Uning maydoni katta bo’lganligi sababli, dengiz deyiladi. Yana boshqa yirik ko’llar Sudoche va Arnasoydir. So’nggi 30 yil ichida Orol dengizi sathi 12-14 metrga pasaydi, Qirg’oq o’nlab-yuzlab km ichkariga kirib ketdi. Uning suv yuzasi taxminan besh barobar kichraydi.
Orol dengizi ustida yuzaga keluvchi iliq va nam havo oqimlari ilgari Rossiya va Qozog’istondan keladigan havo oqimlarini to’sib turardi. Endilikda bu to’siq buzilgan, natijada ekin maydonlari bo’ylab O’rta Osiyo hududiga sovuq havo jala va sellarni olib kiradi. Ular hattoki yoz oylarida ham bo’lib, katta zarar keltiradi. Orol va Orol bo’yida ekologik vaziyatning yomonlashuvi bu rayonda yashovchi aholining sog’lig’ini yomonlashuviga olib kelmoqda.
Orol dengizi muammosi sayyora miqyosidagi muammoga aylandi. Biroq, uni bir-ikki davlat o’zi hal qila olmaydi.
So’nggi o’n yil ichida Respublika hududida sun’iy ko’l-suv omborlari, jumladan Chorvoq, Ohangaron, Tuyabo’g’uz, Janubiy Surxon, Chimqo’rg’on va boshqalar yuzaga keldi. Ular mavsumiy oqimni boshqarishni amalga oshiradilar va o’z xususiyatlariga ko’ra irrigatsiya vazifasidagi suv omborlari qatoriga kiritiladi.
Respublika hududidagi suv resurslari faqat yer yuzasidagi suvlardan emas, balki qisman yer osti suvlaridan ham tarkib topadi. O’zbekiston hududi suvga tanqis arid zonasida joylashganligi sababli, bu yerdagi yer osti suvlaridan suv ta’minoti, sug’orish, shuningdek chorvachilikdagi suv ehtiyojini qoplash uchun keng foydalaniladi.
O’zbekiston Respublikasi mineral suv manbalariga ham boy. Bu suvlar o’z kimyoviy tarkiblariga ko’ra inson organizmiga shifo beruvchi ta’sir ko’rsatadi.
So’nggi o’n yillar ichida O’zbekistonda topilgan mineral suvlar ichida vodorod sulfidli, yodli, radon va kam minerallashgan ishqorli issiq mineral suvlar ayniqsa ahamiyatli hisoblanadi. Ularning ko’p qismidan balneologik maqsadlarda foydalaniladi.
Farg’ona va Sirdaryo artezian havzalaridagi vodorod sulfidli suvlar o’z kimyoviy balneologik tarkibi bo’yicha Kavkaz mineral suvlaridan qolishmaydi. Respublika mineral suvlaridan foydalanish asosida qurilgan sanatoriya-kurort muassasalari, jumladan, Chimyon, Chortoq sanatoriyalari O’zbekistondan tashqarida ham ma’lum.
3. Mamlakatda mavjud mineral resurslar, ularning geografiyasi, ahamiyati, zaxiralari.
«O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan xaqli suratda faxrlanadi bu yerda mashhur Mendeleev davriy sistemasining barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma’dan namoyon bo’lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral - hom ashyo turlarini o’z ichiga oladi. Shundan 60 dan ortig’i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortiq kon qidirib topilgan bo’lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 milliard AQSh dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, umumiy mineral - xom ashyo potentsial 3,3 trillion AQSh dollaridan ortiq baholanayotganini ham aytib o’tish kerak.
G’oyat muhim strategik manbalar - neft va gaz kondensanti, tabiiy gaz bo’yicha 155 ta istiqbolli kon, qimmatbaho metallar bo’yicha - 40 dan ortiq, rangli, nodir radioaktiv metallar bo’yicha 40, konchilik - kimyo xom ashyosi bo’yicha 15 ta kon qidirib topilgan».
O’zbekiston quvvati katta, tabiiy manbalari xilma-xil turlarga va ulkan zahiralarga ega bo’lgan yoqilg’i energetika sanoatiga ega. Respublika yoqilg’i balansida neftning salmog’i sal kam 10 foizni, tabiiy gaz salmog’i - 85 foizdan ortiqni, ko’mirning salmog’i salkam 5 foizni tashkil etadi. Respublika sanoati yalpi mahsulotida yoqilg’i energetika kompleksining salmog’i 1999 yilda 28,9 foizni tashkil etdi va 1995 yilga nisbatan 9,7 foizga ko’paydi.
O’zbekistonda 1999 yilda 8,1 mln tonna neft (gaz kondensanti bilan), 51,0 mlrd kub tabiiy gaz va 2,8 mln tonna ko’mir (asosan, qo’ng’ir ko’mir) qazib chiqarildi. O’zbekiston hududida ulkan neft va tabiiy gaz zahiralari mavjud bo’lib, ularning ayrimlari asosida yirik konlar ochilgan. “Neft va gaz mavjud bo’lgan 5 ta asosiy mintaqani ajratib ko’rsatish mumkin, bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi – g’arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg’ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zahiralari bir trillion AQSh dollaridan ziyod baholanmoqda”.
Yuqoridagilardan Buxoro-Xiva va Farg’ona mintaqalari neft hamda gazga ham boy. Ustyurt va Janubiy Hisor mintaqalarida esa tabiiy gazning yirik zahiralari topilgan.
O’zbekistondagi neft va gaz konlari yirik geostrukturali birliklar ichida joylashgan bo’lib, ularning ichida Amudaryo, Ustyurt, G’arbiy Farg’ona va Janubi-g’arbiy Hisor platformalari va orogen hududlari alohida o’rin egallaydi.
O’zbekistonda ko’mir zahiralari katta, lekin ularning asosiy qismini energetik yoqilg’i hisoblangan - qo’ng’ir ko’mir tashkil etadi. Respublikada yirik qo’ng’ir ko’mir koni Angren shahri yonida joylashgan bo’lib, yoqilg’i yura qatlamlarida mavjud. Ko’mir ochiq kar’er usulida qazib olinadi. Zahirasi 2 mlrd tonnaga yaqin.
Ko’mirning boshqa ikki koni Surxondaryo viloyatidagi Sharg’un va Boysunda joylashgan. Ushbu konlardagi toshko’mir qatlamlari qalin emas. 1990 yillardan keyingi davrda ko’mir qazib chiqarish hajmi keskin qisqardi, hamda 1999 yilda 2,8 mln tonnani tashkil qildi, xolos. Vaholanki, respublikaning ko’mirga bo’lgan extiyojlari yiliga 8-9 mln tonnani tashkil etadi. Bunday holat tarmoqni rivojlantirishga bo’lgan e’tiborning yetarli emasligidan dalolat bermoqda. Ana shunga o’xshash muammolarni ijobiy xal qilish maqsadida 1994 yillarda «Ko’mir» aktsionerlik birlashmasi tuzildi.
Mamlakatmiz metall qazilmalarga ayniqsa, rangli metallar rudalariga boy. Bu o’rinda oltin, kumush, qo’rg’oshin, ruh, mis hamda yer bag’rida kam uchraydigan metallar zahiralari juda katta ekanligini aytib o’tish zarur.
Hozirgi vaqtda 40 ta qimmatbaho metal konlari qidirib topilgan.
Qimmatbaho rangli va radioaktiv metallar tarkibida birga uchraydigan foydali komponentlar sifatida kamyob va nodir elementlarning kattagina miqdordagi zahiralari jamlanganki, bu ularning qiymatini ancha oshiradi.
Mamlakatimiz oltin, uran, mis, volfram, qo’rg’oshin, ruh va shu guruhlarga kiruvchi boshqa eng muhim foydali qazilmalarning tasdiqlangan zahiralari va ularning ko’paytirish istiqbollari bo’yicha nafaqat MDҐ mamlakatlari o’rtasida, balki butun dunyoda yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Masalan, oltinning tasdiqlangan zahiralari bo’yicha O’zbekiston dunyoda 4-o’rinda, uni qazib chiqarish bo’yicha 7-o’rinda turadi.
O’zbekiston dunyoda ulkan oltin resurslariga ega bo’lgan mamlakatlar qatoriga kiradi, 41 ta oltin koni, shu jumladan 33 ta oltin-ma’dan koni qidirib topildi. Yevrosiyo qit’asida eng yirik hisoblangan Muruntov koni jahondagi ulkan konlar qatoriga kiradi.
Samarqand viloyatida oltin ma’danli Zarmiton va boshqa oltin konlari axtarib topildi. Shu konlarni o’zlashtirishni jadallashtirish bo’yicha o’tkazilayotgan tenderda dunyoda katta nufuzga ega bo’lgan Avstraliya kompaniyasi g’olib deb topildi. Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinida infratizimi yuksak darajada rivojlangan Qizilolmasoy va Ko’chbuloq konlari topildi. Endilikda, ushbu konlarda cheklangan hajmda qazib chiqarish ishlari olib borilmoqda. Ana shu konlarni o’zlashtirish bo’yicha o’tkazilgan xalqaro tenderda mashhur Yaponiya kompaniyalari g’olib chiqishdi. Keyingi yillarda jahondagi eng yirik oltin rudali mintaqa Qizilqumda Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aristantov, To’rboy singari yangi konlar qidirib topilmoqda va o’rganilmoqda.
O’zbekiston talaygina kumush zahiralariga ega. Navoiy viloyatida Visokovoltnoe, O’qjetpes va Kosmonachi konlari ishlatishga tayyorlab qo’yilgan. Namangan viloyatida Oqtepa koni o’rganilmoqda.
O’zbekistonda uranning mineral xom ashyo bazasi vujudga keltirilgan, uning negizida Navoiy kon metalurgiya kombinatining bir qator korxonalari ishlab turibdi. Uranning qidirib chamalangan zahiralari qumtoshga taalluqli bo’lib, ularni yuqori samarali va ekologik jihatdan muxofazalangan yer ostida ishqorini yuvish usuli yordamida qazib olish mumkin.
Respublikamiz Uchquloch va Xondiza konlarida jamlangan qo’rg’oshinning ko’plab zahiralariga ega. Xondizada qo’rg’oshin va ruh bilan birga mis, kumush, kadmiy, selen, oltin ham mavjud.

Markaziy Qizilqumda fosforit konlari qidirib topilgan bo’lib, ular kimyo va boshqa iqtisodiyot tarmoqlari uchun qimmatli xom ashyo, qishloq xo’jaligi uchun o’g’it ishlab chiqarish imkonini beradi. holisining o’z jismoniy va ma’naviy imkoniyatlariga ko’ra mehnat qila olish qobiliyatiga ega bo’lgan qismi jamiyatning mehnat resurslari hisoblanadi.

Odatda aholini nuqtai nazaridan 3 guruhga bo’linadi:

1. 
   mehnat yoshidagi bo’lgan guruh – bolalar va o’smirlar;
   
2. 
   mehnat yoshidagi guruh – mamlakatning asosiy mehnat resurslari;
   
3. 
   mehnat yoshidan o’tgan aholi.
   

Mehnat resurslarining soni turli mamlakatlarda turlicha, chunki aholining yuridik jihatdan belgilab qo’yilgan va mehnat resurslariga kiritiladigan yosh chegarasi hamma mamlakatlarda bir xil emas. Halqaro statistikada, odatda, 15 yoshdan 64 yoshgacha bo’lganlar mehnatga yaroqli aholii hisoblanadi. O’zbekistonda esa 16 yoshdan 59 yoshgacha bo’lgan erkaklar va 16 yoshdan 54 yoshgacha bo’lgan xotin-qizlar mehnat yoshidagi aholi sanaladi va mamlakatning asosiy mehnat resurslari hisoblanadi. Bu yoshdagi aholining hammasi ham ishlaydi deb bo’lmaydi, albatta. Masalan, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qiyotganlar va salomatligi tufayli ishlay olmaydigan nogironlar va hakazo shular jumlasidandir. Aksincha, nafaqa yoshidan oshib ketgan keksalar shuningdek, hali 15 yoshga to’lmagan ba’zi o’smirlar ham ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Bu mehnatga qobiliyatli aholi tushunchasini kiritishni taqazo qiladi. Mehnatga qobiliyatli aholi deganda, har qanday mamlakatning yoshidan qat’i nazar real mehnat resurslari tushuniladi.

Mehnatga yaroqli aholi, o’z navbatida, ikki guruhga bo’linadi: iqtisodiy aktiv aholi va iqtisodiy aktiv bo’lmagan aholi.

Iqtisodiy aktiv aholi deganda mehnatga yaroqli aholining ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etayotgan, o’z mehnati tufayli daromad oladigan qismi va ishlashni hohlaydigan, ammo ish yo’qligidan vaqtincha ishlamayotgan qismi tushuniladi.

Iqtisodiy aktiv bo’lmagan aholi tushunchasi hamma mamlakatda bir xil ma’no bermaydi. Ba’zi bir davlatlarda ishsizlar va yarim ishsizlar ham iqtisodiy aktiv aholi hisoblanadi. Bu esa, iqtisodiy aktiv aholi tushunchasining haqiqiy ma’nosiga to’g’ri kelmaydi.

Mehnatga yaroqli aholining o’z yordamchi xo’jaligida band bo’lgan, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo’qotgan va o’qishda va armiya xizmatida bo’lishi tufayli ishlamayotgan hamda ish qidirmayotgan qismi iqtisodiy aktiv bo’lmagan aholi hisoblanadi. Har bir mamlakatda yoki mamalakatlar guruhida mehnat resurslarining soni, tarkibi va o’sish sur’atlari aholining takror barpo qilinish jarayonining xususiyatlariga va aholining yosh tarkibiga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Chunki, mehnat resurslari sonining o’sishi, asosan, aholining tabiiy o’sish hisobiga bo’ladi. Dunyoning ayrim mamlakatlarida mehnat resurslarining soni mexanik harakat (migrasiya) hisobiga ham o’zgaradi. Masalan, ayrim mamlakatlardan (ko’proq rivojlanayotgan qoloq mamlakatlardan) mehnatga yaroqli bo’lgan aholi ish qidirib, boshqa mamlakatlarga boradilar. Jumladan, Ғarbiy yevropa mamalkatlarida (G.F.R, Angliya va boshqalar) xorijiy mamlakatlardan kelgan ishchi kuchidan foydalanish ayniqsa keng tarqalgan. Chunki, boshqa mamlakatlardan kelgan ishchilar bu davlatlar uchun eng arzon ishchi kuchi hisoblanadi. Shunday qilib, ayrim mamlakatlar mehnat resurslarining soni migrasiya hisobiga ham ko’payishi yoki kamayishi mumkin.

Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy aktiv aholining xalq xo’jaligi tarmoqlarida taqsimlanishi bir xil emas, ayrim mamlakatlarda bir-biridan keskin farq qiladi.

Yuksak tarqqiy etgan mamalkatlarda iqtisodiy aktiv aholining ko’pchilik qismi moddiy bo’lmagan ishlab chiqarish sohalarida (savdo, moliya, maishiy xizmat doirasida) ishlaydi. Masalan, Aqsh, Kanadada. Ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda sanoatda ishlovchilarning salmog’i keyingi yillarda deyarli stabillashib qoldi, ba’zi mamlakatlarda (Aqsh, Kanada, Buyuk-Britaniya, Belgiya, Avstriya) xatto kamaya boshladi, aksincha ba’zi bir mamalkatlarda sanoat va qurilishda band bo’lgan ishchilarning soni va salmog’i oshib bormoqda.

Mehnat resurslarining tarkibi aholining yosh tarkibiga bog’liq. Aholini mehnat resurslari nuqtai nazardan quyidagi yosh guruhlarga ajratiladi:

1. 
   0 – 14 yosh
   
2. 
   15 – 64 yosh
   
3. 
   65 yosh va undan kattalar.
   

O’zbekistonda:

1. 
   0 – 15 yosh
   
2. 
   16 – 59 erkaklar, 16-54 ayollar
   

3.60 yoshdan va undan katta (erkaklar)

55 yoshdan va undan katta (ayollar)
O’zbekiston respublikasida iqtisodiy tarmoqlari bo’yicha aholi bandligi.

1. 
   Sanoatda – 12,7%;
   
2. 
   Qishloq va o’rmon xo’jaligida 33,5%;
   
3. 
   Transport va aloqada 4,3%;
   
4. 
   Qurilishda 7,7%;
   
5. 
   Savdo umumiy ovqatlanish, moddiy texnika xizmati 8,5%;
   
6. 
   Kommunal xo’jalik, maishiy xizmatda 2,9%;
   
7. 
   Sog’liqni saqlash, jismoniy madaniyat, ijtimoiy ta’limotda 6,6%;
   
8. 
   Xalq ta’limi, madaniyat va san’at, fan 12,8%;
   
9. 
   Kredit, moliya va sug’urtada 0,6%;
   
10. 
    Tashkilot boshqarmalarida 1,5%;
    
11. 
    Boshqa sohalarda 8,9%.
    

O’zbekiston aholisining yosh tarkibi.

1. 
   0-15 yoshlilar 38%;
   
2. 
   16-59 yoshli erkaklar, 16-54 yoshli ayollar 54%;
   
3. 
   60 yoshdan katta erkaklar, 55 yosh va undan katta ayollar 8% tashkil qiladi.
   

Respublikamiz mehnat resurslarini (yoki iqtisodiy faol aholini) soni ko’p biroq ularning jami aholi tarkibidagi ulushi oz. Buning sababi tug’ilish va tabiiy ko’payishning yuqoriligidadir. Natijada “demografik yuk” yoki mehnatga layotqatsizlar nisbati o’ziga xos. Masalan, agar Baltika davlatlarida oilada 3 kishidan 2 kishi ishlasa, bizda aksincha 6 kishidan 2 yoki 3 kishi ishlashi mumkin.

Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda 1.07.2001 yilda O’zbekistonda mehnatga layoqatlilar 12,6 mln. yoki jami aholining 47,4% tashkil qiladi. Shundan 9,1 mln. kishi (72,2 foiz) ish bilan band, rasman “ishsiz” sifatida mehnat birjalarida qayd etilganlar esa 37,5 ming yoki atigi 0,4% ga teng. Albatta, bu raqam uncha aniq emas, chunki, birinchidan hozirgi barcha ish qidiruvchilar ham ayniqsa qishloq joylarda mehnat birjasiga murojat qilmaydilar, ikkinchidan mehnat statistikasi va mehnat bozori uncha takomillashmagan.

Shu bois, mehnat resurslarining haqiqiy bandlik darajasi ancha past. Bundan tashqari, bizning sharoitimizda «Yashirin ishsizlar” bilan birga mavjud mehnat resurslaridan foydalanish holati iqtisodiy jihatdan yuqori emas, qishloq joylarda mehnat resurslari yil davomida ish bilan ta’minlanmagan.

Iqtisodiy faol aholining umumiy soni 2001 yil ma’lumotlari bo’yicha 9,2 mln. kishi yoki bu mamlakat aholisining 37,1% tashkil etadi.

Aholining bandlik (ayniqsa sog’liqni saqlash) tqroq ortib bormoqda. Moddiy tarmoqlarda ichida bu jarayon qurilish va transportda ko’proq. Barcha band aholining 3/5 qismidan ko’prog’i nodavlat sektoriga to’g’ri keladi.

2001 yilda mehnat tashkilotlariga 463 ming kishidan ziyodroq aholi ish so’rab murojaat qilgan. Ularning yarmidan ko’prog’i 16-30 yoshdagilar, deyarli 2/3 qismini umumiy o’rta ma’lumotga ega bo’lganlar tashkil qiladi. Shu yilda barcha ish so’rab murojaat qilganlarning 68,7% ni talabi qondiriladi.

O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi ma’lumotlari bo’yicha respublika rasman “ishsiz” maqomida 7,5 ming kishi qayd qilingan. Bu jami iqtisodiy faol aholining 0,4 foiziga teng yoki 2000 yil darajasida qolgan.

Keyingi yillarda mamlakatda yangi ish o’rinlari yaratishga katta e’tibor qaratilmoqda. Masalan, birgina 2001 yilda 465,3 ming kishilik ish o’rinlari tashkil etilgan. Ularning asosiy qismi qishloq joylarga to’g’ri keladi. Bu borada ayniqsa Farg’ona, Samarqand va Namangan viloyatlarida ibratli tadbirlar amalga oshirilmoqda. Umuman olganda esa mehnat resurslaridan to’la va samarali foydalanish muhim muammo hisoblanadi. Bu muammo eng avvalo davlatning “bandlik” dasturi doirasida hal etilib boriladi.