Denov shevalarining oʻrganilishi alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek

“

ǯ

” 

tarzida qoʻllanadigan soʻzlarni 

“j” 

tovushi bilan talaffuz qilish holatlari, kelishiklar: qaratqich - tushum, oʻrin - payt va 

joʻnalish  kelishigini  farqlamasdan  qoʻllash  kabi  hollatlar  uchraydi  [S.Rahimov 

1985. 15].

 

-  Kontrast  juft  unlilarning  mavjudligi  natijasida  singarmoniz  qonuniga  amal 

qilishini koʻrsatadi, bu unlilar ma’no farqlashga ham xizmat qiladi: 

ö

t 

{oʻtmoq}- 

ot

 

{maysa},   

qir

{qirmoq}- 

qї:r

  (tepalik); 

siz 

{olmosh}- 

sї:z

{sizmoq  fe’l};  soʻz 

boshida     

ǯ 

<  j

  almashinishi  bor: 

ǯaman - jaman, ǯer < jer; q - gʻ, k – g, b - p 

undoshlari jaranglashadi hamda soʻz oxirida tushib qoladi:

  aγїp - 

agʻ

, qapi -

 qap

, 

taγїp  - 

taq

;  čüččü  -  chuchuk,  köpri:  -  koʻprik,  aččї  -  achchiq;

    ayrim  qipchoq 

shevalardagi kabi 

p > v, b > v, v > b, gʻ, g > j

 hodisalar uchraydi: 

tävip ke - 

topib 

kel

, bāva - 

bobo

, sabin - 

sovun

, bovїn - 

boʻgʻin

, tovra - 

toʻgʻra

, ti:jgän - 

tekkan

; 

soʻz boshidagi 

t  -  d

 tovush  almashish hodisasi  ayrim  soʻzlarda  uchraydi: 

davuš – 

tovush, dütün -  

tutun

. 

ayrim soʻzlarda diftonglashish kuzatiladi.  

y

örmak - 

oʻrmak

 (gilam toʻqish); 

q

 

va 

x

 undoshi almashishi (q undoshining spirantizatsiyasi) bu hodisa ikkala shevada 

ham uchraydi: 

vax - vaqt, mäxsät - maqsad

, kabi.   

“j”

lovchi  oʻzbek  sheva  vakillari  Denov  tumanining  Denov  shahar,  Choʻn-

tosh, Qoraxon, Oʻshor, Oybarak, Sohibkor: (

jaγїgä - u yoqqa, baγїgä - 

bu yoqqa

, 

una: - 

ona

,  jura: - joʻra, a:vqat - ovqat)

 Yangiobod, Hazarbogʻ brigadasi, (ayrim 

---

qishloqlarida Fargʻonadan koʻchirib kelingan aholi ham yashaydi) Qizil Fargʻona, 

Oqlar, Oʻzbekiston mahallalari va b. qishloqlarda  istiqomat qiladi.  

Denov qarluq shevasining muhim belgilariga toʻxtalamiz.  

1.

 

Fonetik belgilari: 

bu sheva unlilari 

u{ъ}, y{γ}, э{e}, o{ө}, a{ə}, ɔ

4

.

  

ba’zi soʻzlarda    

ā – a

 ga almashadi: 

tämon (tämän) - 

tomon

,  jämon (jämän) 

-

 

yomon

; asān - 

oson

, alāv - 

olov

, amāch - 

omoch

;  

-u < a (yaqqāri - yuqori:)

 almashini  kuzatiladi; 

 -

 y

 til oʻrta undoshi soʻz boshida tushib qoladi: - 

їqїllї – їqїldї

  - yiqildi

; 

-v < p – (teva - tepa)

 almashinishi kuzatiladi.  

2. Morfologik belgilari: 

Olmoshlar tuzilishi oʻziga xoslik kuzatiladi 

ör, oqqa, aqa, aγda // aγga, aner -u yer;  

ber, berga, baqa, baγda, beqa - bu yerga // bu yerda); 

 sher, sherga, shaqa, shaγda, sheqa - shu yerga // shu yerda;  

hozirgi zamon davom fe’lida 

– op

 affiksi ishtirok etadi

: boropti, kelopti,

 

qilopti, aytopti;

 

- lar

 koʻplik qoʻshimchasi koʻplik, hurmat va ta’kid ma’nosida  

– la, - ala, -

lar

 shaklida qoʻllanadi: 

bāvāmla, bāvamala, bāvāmla - bobo; tāgʻamla, tāgʻamala,  

togʻamlar – togʻa; ävämla, āvamla // āvamla, āvamala – ova // amaki; dadamla, 

dadamala,  dadamlar

  (

“ava”

  Oybarik  qishloq  shevasi

,  “ova”  (amaki), 

Oʻshor 

qishlogʻi shevasida);  

- ala

 qoʻshimchasi Oʻshor qishloq shevasida hurmat ma’nosini ifodalaydi; 

 Oybarik  va  Choʻntosh  qishloq  shevasida  diftonglashish  hodisasi  mavjud:  -

y

ellik, - 

v

undan, - u

v

tirib;  

Leksik jihatdan ham oʻziga xos farqli xususiyatlarga ega. Masalan: 

zomir  -

qovogʻari,  goʻng  -  pori,  buz

ā

v  -  buzoq,  sigir  //  inag

k

  //  mol,  amakvachcha  -

(o)avavachcha

. 

                                                           

4

Reshetov V.V., Shoabdurahmonov Sh., Oʻzbek dialektologiyasi. Toshkent, Oʻqituvchi, 1978, Transkripsiyasi 

saqlandi 

---

Ikki  tillilik   Surxondaryoning shimoli  -  gʻarbiy  qismida  joylashgan qishloq 

aholisi  tilida  uchraydi.    Har  ikkala  tilda  soʻzlashuvchi  aholi  vakillarining  ota  -

bobolari  (oʻzbek  -  tojik)  uzoq  davrlardan  buyon  qon  -  qarindosh  va  qoʻshni 

yashaganliklari  sabab  har  ikkala  tilda  soʻzlasha  oladi  va  bir-birini  tushunadi.  Bu 

sheva unlilarini S.Rahimov quyidagicha keltiradi: 

u{ъ}, a, э, {e}, ў, y, ɔ

 [S.Rahimov. 

1985.  25.].  Bu  tadqiqotlar  ham  asosan  “

ǯ

”lovchi  oʻzbek  shevalarni  tasniflagan. 

Umuman olganda XX asr boshidan to hozirga qadar hududdagi shevalar tasnifida 

“j”

lovchi ya’ni qarluq va ikki tilli shevalar haqida tadqiqotlar yetarli emas. Bundan 

tashqari  hududda  oʻzaro  qoʻshnichilik  va  iqtisodiy  -  ijtimoiy  aloqalar  natijasida 

yangi sheva shakllangan.  

Kuzatishlarimiz  asosida  quyidagicha  xulosa  chiqarishimiz  mumkin.  Denov 

tuman  shevalari  “

ǯ

”lovchi  va  “j”lovchi,  hali  oʻrganilmagan  oraliq  va  ikki  tili 

shevalar  bor.  “

ǯ

”lovchi  shevalarning  oʻzi  ham    kichik  farqlar  bilan  ikki  guruhga  

boʻlinadi. Bu shevaga qarluq va tojik tilining ta’siri sezilib turadi. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar 

1. Ashirboev S.

 

O‘zbek dialektologiyasi. – Toshkent: Navro‘z, 2016. 

2.  Боровков  А.К.    Вопросы  классифкации  узбекиских  народных  говоров. 

Известия АН УзССР, Ташкент, 1953, № 5, - C. 72 

3. Rahimov S. Oʻzbek tili Surxondaryo shevalari (Fonetikasi, Leksikasi).  – Tosh-

kent: Fan, 1985, -B. 10 

4. Togʻayev Gʻ. X., Surxondaryo vohasi etnik tarixidan,  Samarqand: 2012. (Mag. 

Diss). –B. 11 

5. Shoniyozov K., Qarluq davlati va  qarluqlar,  Toshkent, 1999. –B. 105.  

6.  Reshetov,  Shoabdurahmonov,  Oʻzbek  dialektologiyasi.-  Toshkent:  Oʻqituvchi, 

1978. – B. 36-37 

7. Yunusov Gʻ.O. Oʻzbek lahjalarini tasnifda bir tajriba.- Toshkent, 1935, - B. 21 

8. Rahimov S. Surxondaryo Oʻzbek tili shevalari lugʻati (Fonetikasi, Leksikasi). – 

Toshkent: Fan, 1995 

9.  Джураев  А.  Б.  Теоретические  основы  ареального  исследования 

узбекоязычного массива. – Ташкент: ФАН, 1991.  

---

10. Пугаченкова А., Ртвеладзе Э.В., Северная Бактрия — Тохаристан, Очерки 

истории и култури, Тoshkent: Fan, 1990, - Б. 15.  

11.  Пугаченкова  Г.А.,  Халчаян.  К  проблеме  художественной  култури 

Северной Бактрии, - Тoshkent. Fan, 1966, - Б.  

12.  Джураев  X.  Фонетико-морфологические  и  лексические  особенности 

узбекских  говоров,носящих  этническое  название  “турк-калтатай".  АКД, 

Ташкент, 1975. 

13. Qudratov T. Oʻzbek tilining oraliq (Shahrisabz, Yakkabogʻ, Chiroqchi, Qamashi  

rayonlaridagi oraliq sheva materiallari asosida). –Toshkent, 1968 

14. Joʻrayev B. Yuqori Qashqadaryo oʻzbek shevalari. –Toshkent: Fan, 1969 

15.  Мирзаев М.Бухарская группа говоров узбекского языка. АДД, Ташкент, 

1965.  Маматкулов  А,  Узбекский  джекающий  говор  Ширабадского  района 

(фонетика и морфология). АКД, Ташкент, 1961 

Internet saytlar 

https://uz.wikipedia.org/wiki/Xolchayon 

https://uz.wikipedia.org/wiki/Denov_tumani

  

https://uz.wikipedia.org/wiki/Surxondaryo_viloyati

  

https://n.ziyouz.com/kutubxona/barcha-kitoblar

  

https://ziyo.net.uz

   

 

 

Familiyasi  

Turdialiyev

 

Ismi  

Anvarbek 

Otasining ismi  

Xusinovich 

Davlati, shahri  

Oʻzbekiston, Toshkent 

Ilmiy darajasi  

 

Ilmiy unvoni  

 

Ish joyi  

Tayanch doktarant 

Lavozimi  

 

Ishtirok etish shakli (bevosita 

yoki maqola e’lon qilish)  

 

Maqola nomi  

DENOV SHEVALARINING OʻRGANILISHI 

E-mail:  

[e-mail] 

Telefon raqami  

[phone]