Demografiy a

Dunyo xududlari bo’yicha tug’ilish ko’rsatkichlari (1999 y)
*
 
Dunyo hududlari 
Tug’ilshning 
umumiy 
koeffitsienti 
Tug’ilishning 
yig’indi 
koeffitsienti 
Dunyo bo‘yicha
23 
2,9 
Afrika 
39 
5,4 
Amerika 
21 
2,5 
Osiyo 
23 
2,8 
Evropa 
11 
1,4 
Avstraliya va Okeaniya 
18 
2,4 
Rossiya 
9 
1,2 
*
Jadval «Население и общества», Moskva, Avgust 1999 №38: jurnali ma’lumotlari asosida tuzilgan.

Jadval ma‘lumotlari guvoxlik berishicha dunyo kontinentlari bo‘ylab eng yuqori tug‘ilish 
Afrikada, eng pasti esa Yevropa davlatlarida ekan. 
Yuqorida qayd etilganidek, keyingi 20-25 yil ichida dunyoning deyarli hamma qismida
tug‘ilishning kamayib borishi kuzatilmoqda. 
1970-1999 yillar davomida tug‘ilishning eng tez kamayishi SHimoliy Amerikaga to‘g‘ri keladi 
(shu davr ichida 1,6 marta kamaygan). Uning sabablariga bir nazar solib ko‘raylik-chi. Asosiy 
sabablardan biri Shahar aholisining o‘sishi bo‘lgan. Masalan, AQSH va Kanadada Shahar aholisining 
1950-1999 yillarda 64%dan 75-79%gacha o‘sgan. Bundan tashqari, tug‘ilishning kamayishiga 
ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishda, yollanma ishlarda qatnashishi ham sabab bo‘lgan. Masalan, 
Kanadada 1931 yil moddiy ishlab chiqarishda qatnashuvchi Aholining 17% ayollar bo‘lgan bo‘lsa, 
1980-1999 yillarda esa bu ko‘rsatkich 40%dan oshib ketdi. SHimoliy Amerikada tug‘ilishning
kamayishiga olib kelgan muqim sabablardan yana biri ajralishning nikoqdan ko‘pligidir. Qozirgi 
davrda AQSHda qar yili qayd etilgan nikoqlarning 50%ga yaqini buzilganligi ma‘lum. Tabiiy xolki, 
nikoqning qisqa vaqt davom etishi oilada bola sonining o‘z-o‘zidan kamayishiga olib keladi. Bundan 
tashqari, SHimoliy Amerikada ishsizlar sonining tobora ortib borishi, ertangi kunga ishonchsizlik bilan 
qarash kabi xususiyatlari ham tug‘ilishni kamaytiradi.
Ba‘zi joylarda davlat tomonidan olib borilayotgan tug‘ilishni cheklashga qaratilgan demografik 
siyosat ham tug‘ilishning kamayishiga olib kelmoqda. Buni Xorijiy Osiyoning eng yirik davlatlari – 
Xitoy va Hindiston misolida ko‘rishimiz mumkin. 
Xitoyda oiladagi bolalar sonini cheklash davlat dasturiga kiritilgan. 1970 yillardan boshlab 
aholi o‘rtasida tug‘ilishni kamaytirish uchun qator tadbirlar qo‘llana boshladi. Natijada, Xitoyda 
tug‘ilish keskin kamaydi. BMT ma‘lumotlariga qaraganda, 1970-1974 yil har bir ayol o‘zining farzand 
ko‘rish davrida o‘rtacha 4,8 farzand ko‘rgan bo‘lsa, 1986-1990 yillarda –2,1, 1999 yili 1,8 tadan 
farzand ko‘rishgan. 
Hindistonda ham tug‘ilish davlat tomonidan nazorat qilinadi. Oilada bolalar sonini cheklash
davlat dasturiga kiritilgan. Bu masala yuzasidan bir qancha tashkilotlar maxsus tadqiqot olib boradilar. 
Ular jumlasiga oilani rejalashtirish asotsiatsiyasi, Hindiston tibbiyot assotsiatsiyasi, Hindiston Qizil 
yarim oy jamiyati kabi tashkilotlar kiradi. Hindistonda tug‘ilishning kamayishiga aholi savodlilik 
darajasining oshishi ham ta‘sir etmoqda. Masalan, 1971 yili Hindiston aholisining 29,4% savodli edi.
Qozirgi davrda 40% dan yuqori aholi savodlidir.

---

Tug‘ilishni nazorat qilish, hamda xalqning savodi darajasini ko‘tarish, tibbiyotni rivojlantirish 
natijasida Hindiston davlati tug‘ilishni ancha kamaytirishga erishgan. Masalan, 1970-1999 yillarda qar 
bir ayol o‘z umri davomida ko‘rgan farzandlari soni 5,4 dan 3,4 gacha kamaydi. 
Ma‘lumki, Xorijiy Osiyo aholisining 70% dan ko‘prog‘ini Xitoy va Hindiston aholisi tashkil 
etadi. SHuning Xitoy va Hindistonda tug‘ilishning nisbatan kamayishi butun Xorijiy Osiyo bo‘yicha 
tug‘ilish ko‘rsatkichiga ta‘sir qildi. 1970-1999 yillarda tug‘ilish Xorijiy Osiyoda deyarli 2 barobar 
kamaydi. Ana shu davrda tug‘ilishning yig‘indi koeffitsienti Xorijiy Yevropa 2,1 dan 1,4 ga, 
Avstraliya va Okeaniyada 3,1 dan 2,4 ga, Afrikada 6,5 dan 5,4 ga kamaygan. Tug‘ilishning ana 
shunday kamayib borishi, Rossiya, Ukraina, Belorusiya, Maldova davlatlarida ham kuzatiladi. 1970 
yilda tug‘ilishning umumiy kofitsienti Rossiyada 14,6%
0
; Ukrainada-15,2%
0
; Belorussiyada 16,2%
0
va
Moldovada –19, %
0 
bo‘lgan. 1999 yilda esa bu ko‘rsatkich mos ravishda Rossiya, Belorusiya va 
Ukrainada 9%
0
ni, Moldovada esa 13%
0
tashkil etdi. Boltiqbo‘yi, Zakavkaziya va Markaziy Osiyo 
resublikalarida ham keyingi 30-40 yil ichida tug‘ilish keskin kamayganligini guvoxi bo‘lamiz.