Декабрь 2020 17-қисм

Kalit so’zlar. Massa, jism, kuch, inertlik, klassik mexanika, skalyar, moddiy nuqta, Nyuton, 

G.Galiley, makroskopik, yorug’lik.

Mexanikaning harakatlarni, shu harakatlarni yuzaga keltiruvchi tashqi ta’sirlarga (kuchlarga) 

bog’lab o’rganuvchi bo’limi dinamika deb ataladi. Dinamikaning asosini Nyuton ochgan uchta 

qonun tashkil etadi. Dinamikaning bu qonunlarini kashfiyotchining sharafiga Nyuton qonunlari 

deb  yuritiladi.I.Nyuton  kashf  etgan  bu  qonunlar  1687  yilda  chop  etilgan  Tabiat  falsafasining 

matematik asoslari kitobida bayon etgan. Italyan olimi G.Galiley tajriba va kuzatish natijalarini 

umumlashtirib  quyidagi  hulosaga  keladi.  Tashqi  ta’sirlardan  holi  bo’lgan  har  qanday  jism 

yerga nisbatan tinch yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatda bo’ladi. Galiley jismga boshqa jismlar 

ta’sir qilmaganda tinch yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat holatini saqlash xususiyatini jismning 

inersiyasi deb atadi. Galileyning bu xulosasi inersiya qonuni deyiladi.Galileyning jismga boshqa 

jismlar ta’sir qilmaganda, u faqat tinch holatda emas, balki yerga nisbatan to’g’ri chiziqli tekis 

harakatda  bo’lishi  mumkin  degan  ilmiy  hulosasi  fizika  fanidan  qilingan  ulkan  qadam  edi.

Jismlarda roy beradigan inersiya hodisasiga koplab misollar keltirish mumkin: tekis harakatlanib 

ketayotgan avtobus keskin tormozlanganda undagi yolovchilarning oz yarakatlarini davom ettirib 

oldinga  engashib  ketishi  yoki  avtobus  keskin  joyidan  qozgalayotganda  yolovchining  oqrqaga 

ketishi kabi misollar. Buyuk ingliz olimi I.Nyuton tajriba va kuzatishlarga asoslanib Galileyning 

inersiya  qonunini  harakatning  umumiy  qonunlari  qatoriga  qo’shib,  uni  dinamikaning  birinchi 

qonuni deb atadi. Nyutonning birinchi qonuni quyidagicha ta’riflanadi: har qanday jismga boshqa 

jismlar  ta’sir  etmasa,  u  o’zining  tinch  yoki  to’g’ri  chiziqli  tekis  harakat  holatini  saqlaydi.  Bu 

qonundan quyidagi xulosa kelib chiqadi, agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u kattaligi va 

yo’nalishi jihatidan o’zgarmas tezlik bilan harakat qiladi. Har ikkala ta’rifda ham tezlanishning 

nolga  tengligiga  izoh  berilyapti.  Demak,  tezlanishsiz  sanoq  sistemalarda  Nyutonning  birinchi 

qonuni  bajariladi.    Nyutonning  birinchi  qonuni  bajariladigan  sanoq  sistemalari  inersial  sanoq 

sistemalari  deyiladi.  Nyutonning  birinchi  qonuni  bajarilmaydigan  sanoq  sistemalari  noinersial 

sanoq  sistemalari  deb  ataladi.  Nyutonning  birinchi  qonunini  tajribada  bevosita  tekshirish 

mumkin  emas,chunki  jism  harakatlanganda  uning  atrofidagi  boshqa  jismlarning  tasirini  to’liq 

bartaraf  etib  bo’lmaydi.  Masalan  ishqalanish  kuchini  bartaraf  etish  ancha  qiyin.  Biroq  bir 

qancha  asosli  xulosalarni  umumlashtirish  orqali  Nyutonning  I  qonunining  to’griligiga  ishonch 

hosil qilishimiz mumkin.Harakatlanayotgan jismga atrofdagi jismlar tomonidan ko’rsatayotgan 

qarshilik kuchlari kamaytirilsa ayni shu jism uzoq vaqt harakat holatini saqlaganligining va jism 

tezligining  kam  o’zgarganligini  ko’ramiz.Masalan  harakatdagi  avtomobilga  tormoz  bermasdan 

motorini  neytral  holatga  qo’yib  kuzatilsa  uning  tezligi  tosh  yo’lga  nisbatan  asfalt  yo’lda  kam 

o’zgarganligining guvohi bo’lamiz. Nyuton qonunlarining to’gri yoki noto’g’riligi ulardan kelib 

chiqayotgan xulosalarning tajriba asosida olingan natijalarga mos kelishi yoki kelmasligi orqali 

aniqlanadi. Olib borilgan kuzatishlarning natijasiga ko’ra inersial sanoq tizimlarda katta massali 

(makroskopik) jismlar yorug’lik tezligiga nisbatan juda kichik tezlikda harakatlanganda Nyuton 

qonunlari  to’g’ri  bajarilar  ekan.Nyuton  qonunlariga  asoslangan  mexanika  Nyuton  mexanikasi 

yoki klassik mexanika deb ataladi. Ammo jismlar yorug’lik tezligiga nisbatan juda yaqin tezlikda 

harakatlanganda klassik mexanika qonunlarini tushintirib bera olmaydigan dalillar paydo bo’ldi 

---

47