Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

Ilmiy tekshirish ishlarining qisqacha tarixi. Har bir fanni o’rganishda uning tarixi bilan tanishish muhimdir. Chunki tarixsiz fanning o’zi ham bo’lmaydi.

Inson fikrlay boshlagandan buyon o’simliklarni tashqi muhit o’zgarishiga qarab uning holati o’zgarishini kuzatgan. Masalan: tuproqni ishlash, sug’orish, o’g’itlash va boshqa omillar ekinlarning holatini o’zgartirib, hosildorlikka va uning sifatiga ta’sir ko’rsatadi.
Inson o’simliklarni o’stira boshlagandan buyon kuzatish natijasida tajribasini boyitib borgan. Xalqlar tajribasi – qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining asosiy bilim manbai bo’lgan.
Ilmiy tekshirish asoslari fani ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida turli mamlakatlarda turli vaqtlarda ruyobga kelgan. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlariga kelib ilmiy agronomiya (ziroatshunoslik) shakllandi. Tajribalar o’tkazish yo’llari bilan o’simliklarning oziqlanish qonunlari ishlab chiqildi. Ilmiy agronomiyaning bir tarmog’i sifatida tadqiqot ishlari ham rivojlandi. So’ngroq tajribalarning o’zi insonni qoniqtirmay qo’ydi, uning talabi asosida chuqur ilmiy ishlarni rivojlantirishga ehtiyoj tug’ildi va shu bilan birga maxsus shug’ullanuvchi kishilar bo’lishini talab etdi. Qishloq xo’jalik tajribalari ekinlarning hosildorligini oshirishga, sifatini yaxshilashga qaratilgan. Buning uchun esa tuproq unumdorligini oshirish zarur bo’lib, tajriba o’tkazuvchilar aniq fanlardan kimyo, fizika, biologiya va boshqa fanlarning qonunlarini va yutuqlarini amalda qo’llay boshladilar.
Shunday qilib, mamlakatimizda va chet davlatlarda ilmiy agronomiya mustaqil fan sifatida shakllanishiga shart-sharoitlar yaratildi. Asta sekinlik bilan agronomik tajribalar, tajriba maydonlari, so’ngroq uchastka, tajriba stansiyalari, ilmiy tekshirish institutlari va qishloq xo’jalik akademiyalari vujudga keldi. Ayniqsa, bu jarayon iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda kuchli avj olib, Fransiya, Germaniya, Angliya, AQShda tajriba ishlari keng ko’lamda rivojlangan.
G’arbiy Yevropada agronomik tadqiqotlar o’tkazish fransuz olimi J.B.Busengo nomi bilan bog’liq. U 1834 yildan vegetasion va dala tajribalarini o’tkaza boshladi. Olim o’simlik to’g’risidagi fikrni o’zidan qidirish lozimligini ta’kidlagan edi.

74

1818 yilda birinchi bo’lib dukkakli o’simliklar havodan azotni o’zlashtirib, tuganaklariga azotni to’plashini aytib o’tadi va mana shu N moddasini laboratoriya sharoitida Keldalye apparatida aniqlashni ixtiro qiladi. Hozirga qadar bu bizda qo’llanilab kelinmoqda.
1852 yilda Germaniyaning Mankeri shahrida birinchi tajriba stansiyasi tashkil etildi. 1878 yilda Gelle universitetida o’g’itlar bilan ko’p yillik tajribalar boshlanib, uzoq yillar mobaynida davom etgan.
XIX asrning so’nggi yillarida Yevropaning boshqa joylarida, shuningdek, AQShda tajriba stansiyalari vujudga keldi.
Rossiyada dastlabki tadqiqot ishlari rus akademigi M.V.Lomonosov tomonidan tashkil qilindi. Lomonosov - «1000 ta mulohazadan bitta tajriba afzal» degan edi va u ko’pchilikni tajriba o’tkazishga chaqiradi. Ammo Rossiyada o’sha paytdagi krepostnoy tuzum tajriba ishlariga to’sqinlik qiladi.
1821 yilda Butirda tajriba stansiyasi tashkil etildi va unda almashlab ekish hamda mashina qurollarini sinash bo’yicha tajribalar o’tkazilgan.
1865 yilda Poltava shahrida birinchi tajriba stansiyasi tashkil etildi. O’sha yili Timiryazev nomidagi qishloq xo’jalik akademiyasi ochildi. U fan markazi bo’ldi. Dastlabki dala tajribalarni D.N.Mendeleyev tuzgan uslubda Timiryazev o’tkazgan. U keyinroq birinchi vegetasion uychasini qurdi.
Ilmiy agronomiyaning rivojlanishi N.Engelgard nomi bilan bog’liq. U 1871 yilda birinchi marta fosforitni o’g’it sifatida qo’llashni taklif etdi. So’ngroq Smolenskiyda Engelgard nomidagi tajriba stansiyasi tashkil etildi.
I.A.Stebut dala tajribalarini o’tkazishning dastlabki targ’ibotchi bo’lib, u TSXA dehqonchilik kafedrasining mudiri bo’lgan. Stebut Timiryazev bilan tajriba teplisasini qurishni tashkil etgan, keyinchalik D.N.Pryanishnikovga berilgan.
1891 yildan boshlab Rossiyada ko’pgina tajriba stansiyalari qurila boshlandi. N.A.Kostichev rejali ilmiy tekshirish tashkilotlarini vujudga keltirdi.
1896 yilda D.N.Pryanishnikov TSXAda birinchi agrokimyo tajriba stansiyasini tuzishga rahbarlik qildi. O’simliklarni oziqlanishi bo’yicha (mineral o’g’itlar bilan) muhim tajribalar qo’yilib, muammolar yechila boshlandi.
A.G.Doyarenko ushbu fanni birinchi bo’lib 1906 yilda TSXA da o’qiydi va buni 1907 yilda qishloq xo’jalik xodimlarining ilg’orlar syezdida hamda dala tajriba ishlari xususida o’tkazilgan syezdda shu fanni o’qitishni tavsiya etadi. So’ngra bu fan hamma qishloq xo’jalik institutlarida o’qitila boshlandi.
1900-1903 yillarda ko’pgina tajriba stansiyalari qurildi, shuningdek O’zbekistonda 1903 yillarda bir qancha tayanch nuqtalar va stansiyalar qurildi. Asosan tajriba ishlarining rivojlanishi oktyabr inqilobidan keyin bo’ldi. 1923 yilda N.I.Vavilov boshchiligida Markaziy davlat instituti tashkil etildi. Bir yildan so’ng u Butinittifoq o’simlikshunoslik ilmiy tekshirish institutiga (VIR) aylantirildi.
1929 yilda VASXNIL (Butunittifoq qishloq xo’jalik fanlar akademiyasi) tashkil qilindi. Unga birinchi prezident qilib N.I.Vavilov saylandi. Bu akademiya mamlakatdagi hamma ilmiy tekshirish institutlari ustidan rahbarlik qilgan.
PAXTAChILIK
Toshkent yaqinida dastlabki Paxtachilik firmasi, keyinroq esa paxta tajriba dalasi tashkil etildi. 1884 yildan boshlab Turkistonda ko’plab Amerika paxtasi ekila boshladi va hosildorlik bo’yicha esa bu navlar birinchi o’ringa ko’tarildi.
Rossiya hukumati o’lkada bir qancha tadbirlarni ishlab chiqdi. Shulardan biri 1890 yillarda tashkil etilgan Paxta ishlari bo’yicha Departamenti (PID)dir. PID o’lkada qishloq xo’jaligida paxtaning tutgan o’rniga nihoyatda katta e’tibor berdi, shuning uchun ham bu yerda tabiiy sharoitni, paxta yetishtirishni ilmiy jihatdan kuzatishga alohida e’tibor qaratdi. 1890 yilda o’lkaga kelgan V.I.Masalskiy o’zining «O’rta Osiyoda paxta ishi» nomli ilmiy ishida Turkiston paxtasiga birinchi bor keng, batafsil tavsif bergan.

75

Turkiston o’lkasida o’ziga xos iqlim, tabiiy sharoitlar bu ekin ekish xususiyatlarini batafsil o’rganishni talab qila boshladi. Shu maqsadda 1897 yilda Ashxabot shahrida tajriba maydoni tashkil etildi, keyingi yillarda esa Farg’ona va Samarqand shaharlarida ham shunday maydonlar tashkil etildi.
Andijon shahrida tashkil etilgan tajriba maydoni Farg’ona vodiysidagi birinchi maydon bo’lib, u 1900 yildan o’z ishini boshladi. Xuddi shu yillarda Toshkent yaqinida Turkiston qishloq xo’jalik tajriba stansiyasi tashkil etildi. Ularning maqsadi – paxta egalarini paxtaning yangi navlari bilan tanishtirish, g’o’zaga ishlov berishning yangi usullarini ishlab chiqishdan iborat edi.
Paxtachilikni yuksaltirish, paxta hosildorligini oshirish, sifatli xom-ashyo yetishtirish ko’p jihatdan urug’chilikka bog’liqligi va shu sohada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari, ularning natijalariga bog’liqligini e’tiborga olib, 1920-1926 yillarda Turkiston seleksiya stansiyasi, Oqqovoq tajriba zavodi tashkil etildi.
Paxta yetishtirishning muhim manbai sug’orish ekanligini hisobga olib, davlat eng avvalo, irrigasiya inshootlarini qurishga katta e’tibor berdi. 1926 yilda O’rta Osiyoda birinchi marta suv xo’jalik tajriba tadqiqot instituti tashkil etildi. 1932 yilda bu institut O’rta Osiyo irrigasiya ilmiy tadqiqot institutiga aylantirildi va bir qator ishlar amalga oshirildi. 1929 yilning iyul oyida Toshkentda tashkil etilgan Butunittifoq paxtachilik ilmiy tekshirish instituti katta ishlarni amalga oshirdi.
Yangi paxta navlarini yaratish, ularni tajribalardan o’tkazishga N.I.Vavilov, S.M.Bukasov, P.M.Jukovskiy, G.S.Zaysev, N.N.Kanstantinov, F.M.Mauyer va shu kabi mashhur olimlar juda katta hissa qo’shganlar.
BAHORIKOR DEHQONChILIK
Bahorikor dehqonchilik instituti 1937 yilda Milyutinskiyda (G’allaorol) tashkil etildi. Uning asosiy vazifasi sug’oriladigan lalmikor zonalarda donli va poliz ekinlari yetishtirishdir.
ShOLIChILIK
1926 yilda Toshkent viloyatining Chirchiq tumanida sholichilik tajriba stansiyasi tashkil etildi. Stansiyaning vazifasi sholining yangi navlarini yaratish, uning urug’chiligi va agrotexnikasini ilmiy jihatdan ishlab chiqishdir.
SABZAVOT VA POLIZ EKINLARI
1933 yilda Toshkentda sabzavotchilik tajriba stansiyasi tashkil qilindi. 1950 yillarga kelib ilmiy tekshirish institutiga aylantirildi. Har bir viloyatda polizchilik, sabzavotchilik va kartoshkachilik ilmiy tekshirish tarmoqlari va stansiyalari mavjud.
BOG’DORChILIK VA UZUMChILIK
1930 yilda Toshkent yaqinida Shreder nomli tajriba stansiyasi tashkil etildi. Urush yillari va undan keyin shu stansiyaning tarmog’i Samarqandda ham barpo etilgan.
IPAKChILIK
1927 yilda O’rta Osiyo ilmiy tekshirish ipakchilik instituti tashkil qilingan. Bu institut ipak qurtining yangi zotlarini chiqarish, tut daraxtining yangi navlarini yaratish, pillaga dastlabki ishlov berish texnologiyasini takomillashtirish, pilla hosili va sifatini yaxshilash bilan shug’ullanadilar.
O’RMON XO’JALIGI
1933 yilda Toshkentda O’rta Osiyo markazlashgan o’rmonchilik ilmiy tajriba stansiyasi tashkil etildi. Bunga Turkmaniston, Tojikiston tajriba stansiyalari ham kirar edi. 1934 yilda O’zbekistan o’rmonchilik tajriba stansiyasi ajralib chiqdi va 1940 yilda O’zbekistan agroo’rmon meliorasiyasi va o’rmon xo’jaligi ilmiy tekshirish instituti nomi berildi. Bu ilmiy tekshirish institutining hamma viloyatlarda o’rmonchilik xo’jaliklari mavjud.

3.