Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

Reja:

1. O’simlik hayotida, tuproqda suvning ahamiyati va uning asosiy manbalari

Hayotning eng muhim shartlaridan biri bo’lgan suv o’simliklar uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tuproqda va o’simlikda bo’ladigan kimyoviy va bioqimeviy jarayonlar suvli muhitda kechadi. O’simlik suv bilan yetarli taminlangandagina uning o’sishi, rivojlanishi va barcha fiziologik jarayonlar normal o’tadi. Urug’ bo’rtishidan boshlab, to hosil pishguncha o’simliklarga suv kerak bo’ladi.

1. 
   jadval
   

Urug’larning unib chiqishi uchun zarur bo’lgan suv miqdori (urug’ massasiga nisbatan % hisobida)

Ekinlar urug’i	Talab etiladigan suv miqdori	Ekinlar urug’i	Talab etiladigan suv miqdori
Tariq	25	Suli	58,9
Makkajo’xori	44	Chigit	60
Bug’doy	45	Zig’ir	100
Arpa	48,2	Ko’k nuxat	106,8
Beda	56,3	Qizil sebarga	117,3
Javdar	57,5	Qand lavlagi	120,3

O’simliklar tarkibida 80-90% gacha suv bo’ladi. O’suv davrida o’simliklar bu suvning asosiy qismini bug’lantirib yuboradi. Kuzatishlarga qaraganda, o’simliklar o’zlashtirib olgan suvni 0,01-0,03 % ni o’z organizmining shakllanishi uchun sarflaydi.
Suv, o’simliklarni o’suv davrida ularning rivojlanishi va hosil to’plashini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Barcha qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosilni, ular yetarli miqdorda suv bilan taminlangandagina olish mumkin. O’simliklarning suvga bo’lgan talabi ularning rivojlanish davrlariga qarab turlicha bo’ladi. Masalan, kuzgi bug’doy nay chiqarish va boshoqlash davrida, makkajo’xori gullash va donini sut pishish davrida, kartoshka gullash

13

va hosil tugish davrida, kungaboqar gullash va savatcha hosil qilish fazasida, g’o’za gullash va meva tugish davrida suvni ko’p talab qiladi. Ko’p yillik ekinlar esa suvga yanada talabchan bo’ladi.
O’simliklar ildizi yordamida tuproqdagi namni o’zlashtirib, uni organizmi orqali atmosferaga bug’latib turishi esa transpirasiya, quruq moddalar hosil qilishi uchun sarflangan suv miqdori transpirasiya koeffisiyenti deyiladi. (2-jadval)

2. 
   jadval
   

O’simliklar turiga qarab transpirasiya koeffisiyenti (prof. A.A.Cherkasov malumotlari)

Ekinlar	Transpirasiya koeffisiyenti	Ekinlar	Transpirasiya koeffisiyenti
Bug’doy	271-639	Kungaboqar	490-577
Javdar	431-634	Kartoshka	285-575
Arpa	404-664	Karam	250-600
Suli	423-876	Tarvuz	577-600
Tariq	177-367	Qovun	597-621
Makkajo’xori	239-495	Qovoq	685-831
Jo’xori	239-393	Bodring	713
Sholi	395-811	Pomidor	500-650
Ko’k nuxat	563-747	Sebarga	300-731
G’o’za	368-650	Beda	568-1068

G’o’za o’suv davrida juda ko’p suv sarflaydi. Chunonchi, chinbarg chiqargan davrida bir gektar yerdagi g’o’za sutkasiga 10-12 m³ , shonalash davrida 30-50 m³ , gullash va meva tugish davrida eng ko’p 80-120 m³ , ko’saklar ochilishi davrida esa 30-40 m³ suv sarflaydi. Bir gektar paxta maydonidan o’suv davrida 5000-8000 m³ suv sarflanadi.
O’simliklar suvga bo’lgan munosabatiga qarab kserofit, mezofit, gigrofit va gidrofit
guruhlarga bo’linadi.
Kserofitlarga yantoq, shuvoq, juzg’un, oq va qora saksavul kabi quruq dasht va cho’llarda o’sadigan qirg’oqchilikka chidamli o’simliklar; mezofitlarga g’o’za, beda, makkajo’xori, qovun, tarvuz kabi namsevar ekinlar; gigrofitlarga sholi, qamish, qiyeq kabi tuprog’i doim sernam bo’lib turadigan yerlarda o’sadigan o’simliklar; gidrofitlarga suv o’tlari va gulli suv o’simliklari kabi suvda o’sadigan o’simliklar kiradi.
Agar tuproqda nam uzoq vaqtgacha yetarli bo’lmasa, o’simliklar hayot faoliyati izdan chiqadi va so’liydi, natijada ularda gidroliz jarayoni kuchayib, sintezlash esa to’xtaydi.
Tuproqda namning keskin kamayishi mikroorganizmlarning faoliyatiga ham salbiy tasir etadi. Malumki, quruq tuproqda biologik jarayonlar so’nib, organik moddalarning parchalanishi tuxtaydi. Tuproq nami uning to’la nam sig’imiga nisbatan 60 % bo’lganda, mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun eng qulay sharoit vujudga keladi.

2. 
   Tuproqdagi suvning shakllari
   

Tuproq namligining asosiy manbai atmosfera yog’in-sochinlari, sug’orish va sizot suvlaridir.
Atmosfera yog’in-sochinlari, qatlamdagi suvning millimetrlab o’lchanadigan qalinligiga qarab aniqlanadi.
Atmosfera yog’in sochinlari O’rta Osiyo respublikalarida bir xil emas, bu asosan tog’ tizmalarining joylashish tizimiga bog’liq. Shamolga turlicha bardosh beruvchi tog’ yon bag’irlari ham namni turlicha qabul qiladi. Nam shamollar – bu g’arbiy va janubiy-g’arbiy tomonga qaragan yon bag’irlar, boshqa tomondagilarga qaraganda yog’in suvi bilan ko’proq taminlanadi.

14

O’rta Osiyo sharoitida yog’inning ko’pi (50% bahorda, undan kamrog’i 30-35% gacha) qishda, undan ham kami kuzda tushadi.
Yozda yog’ingarchilik deyarli bo’lmaydi. Kech kuz, qish va erta bahorda yog’ingarchilik ko’p bo’ladigan rayonlarda yog’in-sochin hisobiga tuproqda nam tuplash mumkin, bunday yerlarda urug’ni tuproqning tabiiy namiga undirib olsa bo’ladi. Oktyabrdan to aprelgacha 150-200 mm atrofida yog’in tushadigan rayonlarda yerni qo’shimcha sug’orilmaslik ham mumkin.
O’rta Osiyoning sug’oriladigan mintaqalarida asosiy suv manbai daryolar hisoblanadi. O’zbekistonning Sirdaryo, Amudaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchik, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxandaryo va boshqa daryolar suvi taminlaydi. Bu daryolar suvning paydo bo’lishiga qarab (V.I.Shuls fikricha) to’rt tipga: muzlikli, qor muzlikli, qorli, qor-yomg’irli tipga bo’linadi.
Baland tog’lardan oqib tushadigan O’rta Osiyo daryolari yuqoridan oqib tushib butun vodiyni suv bilan taminlaydi. Ekinlar daryo suvlari bilan sug’orilganda tuproq unumdorligini oshiradigan juda ko’p loyqa chukindilar oqib keladi.
Sizot suvlari ham tuproqda nam zaxirasini to’ldiruvchi manbalardan hisoblanadi.
Dunyo bo’yicha sug’oriladigan maydonlarning 12 % sizot suvlari bilan sug’oriladi.
O’zbekistonda sizot suvlari bilan 400 ming gektarga yaqin yerni sug’orish imkoniyati bor (R.Alimov).
Professor L.P.Rozov tabiatdagi har qanday tuproqda malum miqdorda suv bo’ladi deb yezgan edi. Agar nam tuproq 100-110⁰ gacha qizdirilsa, bir necha vaqtdan keyin suv bug’lanib ketadi, 100-110⁰ da quritilgan bunday tuproq shartli ravishda absolyut quruq tuproq deb ataladi, shuningdek, agar qizdirish davom ettirilsa, u yana og’irligini yo’qota boradi, yani suv ajralib chiqadi va oxirgi qism suv tuproq chug’ holatiga kelganda, yani 500⁰ gacha qizdirilganda ajralib chiqadi.
Bundan malumki, tuproqda suvning ikki shakli (holati) bor, «fizikaviy birikkan» suv, u 100⁰ da bug’lanadi va ikkinchisi «kimyoviy birikkan» suv, u 100⁰ da bug’lanmaydi. Bu suv, asosan, kristallizasion va gidratasion suvdan iborat.
Shunday qilib, tuproqda fizikaviy va kimyoviy holatda birikkan suv bo’ladi.