Dehqon fermer xujaligi iqtisodiyoti. Dehkan farming economy

Chigitni plyonka ostiga ekish texnologiyasini iqtisodiy samaradorlik 

ko‘rsatkichlari (2013-yil) 

Qashqadaryo viloyati 

Kasbi tumani 

Ko‘rsatkichlar  

Respub-

lika 

bo‘yicha 

o‘rtacha

Qashqa-

daryo 

viloyati 

bo‘yicha

o‘rtacha

O‘rta-

cha  

«Shuhrat o‘g‘li 

G‘olibjon»   

fermer xo‘jaligi 

Texnolo 

gik  

xarita 

bo‘yicha 

Paxta hosildorligi s/ga 

28 

29,3 

30 

35,2/33,1* 

27 

1s paxta tannarxi (so‘m) 

78800 

75600 75400 63250/ 

65300*  x 

1s paxtaning sotish bahosi 

(so‘m) 

82610 80700 78400 

87450/84270*  x 

1s. ko‘rilgan foyda va zarar 

(+;-) 

+3810 +5100 [phone]/21970*  х 

1ga. ko‘rilgan foyda va zarar 

(+; -) 

-2310 -2400 -2250 801020/628010* 

х 

1 ishchiga to‘g‘ri kelgan 

ekin  

maydoni (ga) 

 

1,25 

 

0,83 

 

0,76 

 

2,81 

 

2,17 

1 ga ekin maydoniga mehnat 

sarfi (kishi/soat) 

 

1645 

 

2088 

 

2301 

 

2509 

 

784 

1 s.  paxta uchun mehnat 

sarfi 

(kishi/soat) 

 

70 

 

60,0 

 

60,1 

 

65,0 

 

29 

Mashina terim darajasi % 

4,2 

- 

- 

- 

32 

*xo‘jalikda paxta plyonkasiz ekilgandagi natijalar. 

   

Yuqoridagi tahlillar natijasidan quyidagi xulosalarga kelish mum-

kin. An’anaviy intensiv texnologiyalarning iqtisodiy samaradorlik 

ko‘rsatkichlari tabiiy-iqlim, demografik omillariga hamda ishlab 

chiqarishni tashkil etish va boshqarishga ham bog‘liqliqdir.    

Ma’lumki, fermer xo‘jaligining samaradorligi ko‘p jihatdan mah-

sulot ishlab chiqarishda sarflangan xarajatlar miqdoriga ham bog‘liq. 

Fermer xo‘jaligida tannarxni hisoblab chiqish bir qator o‘ziga xos 

xususiyatlarga ega. Birinchidan, dehqonchilikda ishlab chiqishning yillik 

sikli, shuningdek, ishlab chiqarish va ish davri orasidagi farqlar tannarx-

ni faqat xo‘jalik yili tugagandan keyingina hisoblab chiqish imkonini 

beradi. Bundan tashqari, o‘simlikchilik mahsulotlarininig salmoqli qismi 

o‘z xo‘jaligida ozuqa sifatida ishlatiladi, shuning uchun avval o‘simlik-

chilik mahsulotlarining tannarxi aniqlanadi, undan keyingina 

chorvachilikniki. Ikkinchidan, ko‘pgina qishloq xo‘jaligi ekinlari va 

hayvonlardan birdaniga bir necha turdagi mahsulot olinadi va 

---

 421

xarajatlarni ular orasida taqsimlash zarurati kelib chiqadi. Uchinchidan, 

tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini faqat yil oxirida (1-yanvar holati 

bo‘yicha) aniqlash mumkin. To‘rtinchidan, alohida turdagi mahsulot-

larning ishlab chiqarish yakunlanishi joyi umuman farqlanadi. 

Tannarxni hisoblab chiqishda xarajatlarning umumiy miqdori mos 

keluvchi ekinlar va hayvonlardan olinadigan mahsulotlar bo‘yicha 

taqsimlanadi. Shu bilan quyidagi usullardan foydalanish mumkin:   

– xarajatlarni mahsulotlarning mos keluvchi turiga to‘g‘ridan to‘g‘ri 

kiritish;  

– xarajatlarni alohida qishloq xo‘jalik ekinlari, hayvonlarining 

mahsulotlari o‘rtasida mahsulot olinganlar uchun umumiy bo‘lgan 

belgilardan biri bo‘yicha proporsional ravishda (masalan, ulardagi 

mavjud to‘la qimmatga ega don, ozuqa moddasi va boshqalar);  

– maxsus yo‘l bilan olingan mahsulotning alohida turiga qilingan 

xarajatni baholash va ularni ma’lum nisbiy ko‘rsatkichlarda ifodalash 

(masalan ozuqa kunda alohida turdagi hayvonni parvarishlash, ma’lum 

texnologik guruhdagi chorva mollarini parvarishlashning umumiy 

summadan foiz sifatidagi xarajatlari va boshqalar).  

– rejali tartibda belgilanadigan, iqtisodiy asoslangan 

koeffitsiyentlarni qo‘llash yordamida xarajatlarni taqsimlash; bunda 

mahsulotlardan birining turiga 1 boshqa turlariga asosiy turdagi 

koeffitsiyent orqali xarajatlar qabul qilinadi:  

– pul shaklida ifodalanuvchi xarajatlarning umumiy miqdoridan 

yondosh mahsulotlarga qilingan xarajatlarni istisno etish; yondosh 

mahsulotlarning pulda baholash normativ (hisob-kitobli) yoki haqiqiy 

xarajatdan kelib chiqib, amalga oshiriladi;  

– xarajatlarni mahsulot qiymatining realizatsiya bahosiga 

proporsional ravishda taqsimlash.  

Dehqon va fermer xo‘jaliklarining o‘simlikchilik tarmog‘ida 

tannarxni hisoblab chiqish obyekti har bir qishloq xo‘jalik ekinidan 

olinadigan asosiy va yondosh qo‘shimcha mahsulotlarning har xil turi 

paxta, g‘o‘za poyasi, don, don chiqindilari, somon, yog‘li ekinlar urug‘i, 

kartoshka, so‘talar, (karam) piyozlar, mevalari va boshqalar. Bundan 

tashqari, bu yil keyingi yilgi hosil uchun qilingan va tugallanmagan 

ishlab chiqarishga kiruvchi, kelgusi davr xarajatlariga kiruvchi qishloq 

xo‘jalik ishlarining tannarxi ham aniqlanadi.  

Ma’lumki dehqon va fermer xo‘jaliklarida tovar pul 

munosabatlarini rivojlanishida asosiy ishlab chiqarish vositalarining 

---

 422

ahamiyati beqiyosdir. Chunki ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, 

texnik va texnologik yangilash hamda ishlab chiqarishni 

mexanizatsiyalash tovar mahsuloti ishlab chiqarishni ko‘paytirishga va 

tushum hajmining oshishiga olib keladi. Fermer va dehqon xo‘jaliklari 

faoliyati samaradorligini oshirishda innovatsion-investitsion faoliyatni 

yo‘lga qo‘yish davr talabiga aylanib bormoqda. 

Fermer xo‘jaligida investitsion-innovatsion faoliyatning asosiy 

maqsadi investitsiyalar asosida innovatsion   imkoniyatlardan 

 

foydalanishni rivojlantirish va jadallashtirish uchun optimal shart-

sharoitlarni yaratib berish. Fermer xo‘jaliklari tarmog‘ida investitsion-

innovatsion faoliyat investitsiyalar subyekti va obyektlarining 

(innovatsion-investitsion mahsulot) o‘zgarishi sohasidagi o‘zaro 

munosabatlarni qamrab oladi. Investitsion majmua turli xil mulkchilik 

shaklidagi integrallashgan korxonalarning birlashuvi bo‘lib, ma’lum 

turdagi tovar mahsuloti ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, investitsiyalar-

dan unumli foydalanish va to‘g‘ri taqsimlash maqsadida ishlab chiqarish 

va xizmat ko‘rsatish sohalaridagi o‘zaro iqtisodiy munosabatlarda 

bo‘ladi. 

 Dehqon va fermer xo‘jaliklari faoliyatini investitsion-innovatsion 

rivojlantirishda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashda quyidagilarga 

e’tibor qaratish lozim: 

• lizing faoliyatini faollashtirish, bu esa o‘z navbatida moliyaviy 

mablag‘larning yetishmasligini yumshatadi, lizing to‘lovlarini 

belgilangan grafik asosida va soddalashgan shartnoma va sxemalar 

asosida amalga oshirish imkonini beradi, davlat va lizing 

kompaniyalarning o‘zaro manfaatlarini yaqinlashtiradi va pirovard 

natijada ASM tarmoqlarida tavakkalchilikni pasaytirish va iqtisodiy 

samaradorlikni oshirish uchun optimal iqtisodiy va huquqiy shart-

sharoitlarini yaratib beradi; 

• qishloq xo‘jaligida yer-ipoteka kreditlash tizimini rivojlantirish; 

• budjet ssudalarini, investitsion soliq kreditlarini taqdim etish, 

kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarini subsidiyalash; 

imtiyozli soliq to‘lovlarini joriy etish; 

• qishloq xo‘jaligi texnikalari bozorini rivojlantirishning davlat 

dasturlarini shakllantirish 

• Ushbu takliflarning amalga oshirilishi natijasida quyidagilar 

ta’minlanadi:  

• qishloq xo‘jaligiga investitsiyalarni jalb etishning jozibadorligi 

---

 423

oshadi; 

• ASM korxonalarida investitsion faollik oshadi; 

• jami ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibida raqobatdosh va sifatli 

mahsulot ishlab chiqarish hajmi ko‘payadi; 

• tarmoqda innovatsion faoliyat kuchayadi. 

• qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarish jarayoni 

barqarorlashadi. 

 Investitsion-innovatsion faoliyatning tarkibiy elementlari sifatida 

nafaqat investitsion davr, investitsion jarayon, investitsion muhit, balki 

innovatsiyalar ham kiradi. Sanab o‘tilgan elementlar infratuzilma 

tarmog‘ini resurs imkoniyati, investitsiyalar vositalar tarkibi va 

maqsadidan kelib chiqqan holda baholash va   investitsion-innovatsion 

faoliyatning rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish imkonini beradi. 

Investitsion-innovatsion faoliyat tarkibidagi innovatsiyalar qishloq 

infratuzilmasi tarmog‘ini modernizatsiya qilish, ko‘rsatiladigan 

xizmatlar sifatini takomillashtirishni o‘z ichiga olib, buning natijasida 

sohaning innovatsion rivojlantirishda investitsiyalarn ko‘lami ko‘payadi 

va uning samaradorligi oshadi. 

Agrar sohada investitsion-innovatsion faoliyatning o‘ziga xos jihati 

qishloq infratuzilmasi tarmog‘ini investitsiyalashning tashkiliy-iqtisodiy 

mexanizmlarining xarakteri va shaklidan iborat. Investitsiyalashning 

tashkiliy-iqtisodiy mexanizm deganda, investitsiyalarni jalb qilish, 

prognozlashtirish va rejalashtirish, kontrolling va kapital harakatini 

tashkil etish uslublari va iqtisodiy shakllar tizimi tushuniladi. Ushbu 

jarayonlarni boshqarish investitsiya bozorida tashqi va ichki 

muhitlarning doimo o‘zgarishi sharoitida yuz beradi. 

 

---

 

424

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20.3.1 – chizma. Fermer va dehqon xo‘jaliklari faoliyatida innovatsion jarayonlarning asosiy yo‘nalishlari