Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

ÁBU RÀYXÀN BERUNIY
Ábu Ràyxàn Muhàmmed ibn Axmed 
Beruniy 973-jıldıń 4-sentyàbrinde áy-
yemgi Xorezmniń Kàt qàlàsındà házirgi 
Qàràqàlpàqstànnıń Beruniy qàlàsı átirà-
pındà dúnyàǵà keldi.
Ol kórnekli àlım bolıp, óz zàmànı-
nıń eń tàlàntlı àstronomı, geologı, fàr-
mokologı, tàriyxshı, filosofı hám filolog 
àlımı bolǵàn. Birneshe qosıqlàr dà jàz-
ǵàn. Bizde onıń àràb tilinde jàzılǵàn qosıqlàrı menen 
bir qàtàrdà, «Muxtàr-ul àshor» (Tàńlàmàlı qosıqlàr) dep 
àtàlǵàn miynetleri sàqlànıp qàlǵàn.
Ómiri kóp quwǵınlıqtà hám qıyınshılıqtà ótken Beru-
niy Xorezm oàzisi xàlıqlàrı menen bir qàtàrdà, Iràn, Aw-
ǵànstàn hám Hind xàlıqlàrınıń turmısın dà jàqsı bilgen.
Ol 1048-jılı Ǵàznà qàlàsındà qàytıs boldı. Beruniy óz 
ómirinde 150 den àslàm iri ilimiy miynetler dóretken. 
Óz zàmànınıń dànıshpàn àlımlàrınıń biri esàplànǵàn. Ol 
àstronomiyà, gidrostàtistikà hám geogràfiyàlıq táliymàtlàrı 
jàǵınàn Kopernik hám Leonàrdo dà Vinshi kórsetpelerinen 
de ádewir àldın boljàǵàn edi.
Onıń 27 jàsındà jàzıp qàldırǵàn «Al àsàr àlbàkiyà àl 
àlkuràn àl xàliyà» («Ótmish áwlàdlàrınàn qàlǵàn este-

---

241
likler») kitàbı àyrıqshà orındı iyeleydi. Bul kitàp Ortà 
Aziyàdàn tàrtıp, tàp Kishi Aziyàǵà shekem túrli tàypàdàǵı 
xàlıqlàrdıń úrp-ádetleri hám olàrdıń ótmish tàriyxı hàq-
qındàǵı àńızlàrdàn quràlǵàn.
Beruniy sonıń menen birlikte, Grek mifologiyàsın dà 
jàqsı úyrengen. Sonıń ushın o,l Zevs hàqqındà dà hár 
qıylı àńızlàrdı keltirgen.
Bunıń menen biz, Beruniydi pútkil dúnyà mádeniyàtı 
iliminen xàbàrdàr dep tànısàq, ekinshi jàǵınàn ol dáwir-
degi Kúnshıǵıs mádeniyàtınıń tórkinlerin ilimiy tiykàrdà 
tekserip kórmekshi bolǵàn. Shıǵıstà keń tàrqàlǵàn Zorà-
strizm hám oǵàn tiykàr sàlǵàn Zàrdusht, jáne onıń àtàqlı 
kitàbı «Avesto» hàqqındà tereń pikir júrgizedi. 
Jáne bir àńız Dàwıttıń ulı Sulàymàn pàtshà hàqqındà 
sóz bolıp, Nàwrız bàyràmınıń pàydà bolıwın Sulàymàn 
pàtshànıń óziniń el biylewshi júzigin joytıp, qàytàdàn 
tàwıp àlǵàn kúni «Nàwrız àmàd» (Jańa kún) wàqıyàlàrı 
menen bàylànıstıràdı.
Biràq Nàwrız negizinde de, jàńà jıl bàyràmı. Bunı Be-
runiy de biykàrlàmàydı. Pútkil dúnyàdàǵı jànlı màqluqlàr-
dıń oyànǵàn kúni dep táriyipleydi. Bul kúni qurt-qumırsqà 
oyànıp ininen shıǵàdı. Kók shóp boyın tikleydi. Aǵàshlàr 
bórtik jàràdı. Bir sóz benen àytqàndà, báhárdiń birinshi 
kúni bàslànàdı. Bul màrt àyınıń 21-sánesine tuwrà keledi. 
Bul kún — Nàwrız, yàǵnıy shıǵıs kàlendàrı boyınshà jàńà 
jıldıń birinshi bàslànǵàn kúni. Sonıń ushın dà, kópshilik 
ellerde bul bàyràm sıpàtındà nıshànlànàdı. Qàràqàlpàqlàrdà 
bul kúni nàwrızlıq góje pisirilip, súmelek qàynàtılàdı, «jıldàn 
jılǵà àmàn jettik», — dep bir-birin qutlıqlàydı.
Beruniy shıǵàrmàlàrındà bundày milliy dástúrlerdi sóz 
etetuǵın qàtàrlàr oǵàdà kóp. Biràq bulàrdıń hámmesin 
táriyiplep beriw múmkin emes. Beriniy, jerdiń quyàsh áti-
ràpındà àylànıwı hàqqındà isenimli dáliller keltire àlǵàn 
bilimpàz edi.
Sonıń ushın dà, biz bunnàn mıń jıllàr burın jàsàp, 
pútkil dúnyà ilimine sàlmàqlı úles qosqàn dànıshpàn jerle-
simizdiń ismi menen màqtànà àlàmız.
16— Qàràqàlpàq ádebiyàtı, 7 kl.

---

242