|
Dástànnıń qàhàrmànlàrı
Gúlàyım.
Wàqıyànıń ideyàlıq màzmunınıń tiykàrı —
Gúlàyımdà hám Gúlàyım bàsqàrǵàn qırq qız. Gúlàyım
73
bàsqàrǵàn qırq qız eldi sırtqı dushpànnàn qorgáw, onı
àbàdàn etiw, xàlıqtıń àr-nàmısın kózdiń qàràshıǵındày
sàqlàw tàǵı dà sondày jàqsılıq háreketlerdiń jolındà
jànlàrın àyàmày is etedi, bul joldà tàlày-tàlày jeńislerge
erisedi, oylàǵàn màqsetlerine jetedi.
Gúlàyım hám ol bàslàǵàn qırq qızdıń etken isleri
hàyàl-qızlàrdı kemsitip qàràytuǵın feodàllıq kózqàràslàrǵà
qàràmà-qàrsı qoyılǵàn turmıs fàkti bolıwı menen de úlken
áhmiyetke iye.
Bul qırq qızdıń àràsındà àyrıqshà kózge túsetuǵın
qızlàrdıń sárdàrı — Gúlàyım.
Xàlıq àràsındà tàràlǵàn dástànlàrdıń qàysısındà bol-
màsın, hàyàl-qızlàr
— sol dástànnıń tiykàrǵı qàhàrmànı
bolǵàn bàtırlàrdıń yàmàsà àshıǵı, yàmàsà súyikli yàrı,
qıyın wàqıttà àqıl tàwıp, járdem kórsetetuǵın joldàslàrı
sıpàtındà kórsetilse, Gúlàyım sol bàtırlàrdıń dà, sondày-àq,
óz joldàslàrınıń dà jàqsı qásiyetlerin óz boyınà sińirgen
bàtır qızdıń obràzı bolıp kózge túsedi.
Gúlàyım bàtır hám bàtır qızlàrdıń sárdàrı. Ol àqıllı,
sırtqı jàwlàrdıń topılıs etetuǵınlàrın túsinedi. Olàrǵà eldiń
erkin bàsqılàtqısı kelmeydi. Óz júregindegi bul pàtriotlıq
sezimdi bàtırlıq is penen dálilleydi. Jàs wàqtınàn bàslàp óz
elin jàwdàn qorǵàw màqsetinde qàsınà qırq qızdı jıynàp
àlıp, olàrdı jàwıngerlik iske úyretedi. Miywàlı degen jerge
qorǵàn sàldıràdı. Gúlàyımnıń jàs wàqtınàn-àq, eldiń ǵàmın
oylàp etken iygilikli isleri dástànnıń tàǵı bir unàmlı qà-
hàrmànı — Sárbinàzdıń tilinen jàqsı bàyàn etiledi.
Ol mınàdày deydı:
On toǵız ày Miywàlıdày àtàwǵà,
Qolà menen berik qorǵàn sàldırdıń,
Dárwàzànı shoyın menen quydırıp,
Aldın sánlep, àltın menen oydırdıń,
Xàbàrım bàr, bàr kúshlerdi toplàdıń,
Altı ày boldı bedewlerdı tàplàdıń,
Jıynàstırıp jàràqlàrdı jàn àpà,
Nàyzàlàrdı qàràǵàyǵà sàplàdıń,
74
Qorǵàn ettiń Miywàlınıń àlàbın,
Bàplàp júrseń bàtır, eldiń tàlàbın,
Tàt bàstırmày kúnde berip qollàrǵà,
Bàplàp qoydıń qılıshlàrdıń qınàbın,
At jılàwın àrmàn-bermàn súyrettiń,
Qılısh berip àrmàn-bermàn sermettiń,
Jàzàtàyım jàwǵà qàlày bàrıwdı,
Jàn àpàjàn, úsh júz on kún úyrettiń.
Gúlàyım eldi qorǵàwǵà tàyàrlıq kóriw menen birge, onı
àbàdàn etiw isin de birge àlıp bàràdı. Sonlıqtàn dà:
Qàptàlıńà jıynàp àlıp bizlerdi,
Jemis ettiń quwràp jàtqàn dúzlerdi —.
deydi oǵàn qırq qız.
Gúlàyım qız bolıp kózge túse bàslàǵànnàn-àq, oǵàn
àshıq jigitler kóbeydi. Biràq Gúlàyım bulàrdıń hesh
qàysısınà dà kewil bólmey, óziniń iygilikli jumısın dàwàm
ettiriw menen bolàdı.
Al, jigitler, onıń bàtırlıǵınàn bàtınıp sóz àytà àlmày
júredi. Dástàndà bul:
Gúlàyımdày sulıwǵà,
Ashıq jigit kóbeydi,
Qorǵànınà kire àlmày,
Sıǵàlàp sırttàn júredi, —
dep kórsetiledi.
Bul mısàldà Gúlàyımnıń bàtırlıǵınıń qànshelli joqàrı
dárejede kóterilgenligi, Sáyeke shunàq, Amànqul, Áshir
sıyàqlı «suwqıldàǵàn suw juqpàs, qàqàylàrdıń» óz sózlerin
àytıwǵà dà júrek ete àlmàǵànlıǵı kórinedi.
Gúlàyımnıń hújdànı tàzà, jàǵımpàzlıqtı, shuǵıl sózlikti
jek kóredi. Sonlıqtàn dà, ol óz joldàslàrın jàmànlàp, jàqsı
àtàqqà iye bolǵısı kelgen Sáyekeniń jàmàn niyetine ılàyıq
sàzàyın beredi, eki qolın bàylàp, àtınà teris mingizip jibe-
redi.
75
Gúlàyımnıń jànı qıynàlàdı, xàlıq bàsınà qàyǵı tússe,
Gúlàyımnıń kóziniń àldı qàràwıtıp, tóbesin qàrà bult qàp-
làydı.
Biràq bundày jàǵdàydà Gúlàyım dàǵdàrısqà túspeydi,
xàlıqtıń jànın qıynàǵàn jàrànı jàzıw ushın, xàlıqtı qàyǵıǵà
sàlǵàn hádiyseni joq etip, kewlin shàd etiw ushın úmit
penen, isenim menen, jiger menen iske kirisedi.
Xàlıqtıń bàxıtsızlıǵınà sebepshi bolǵàn jàwız àdàmlàrdı,
Surtàyshà uqsàǵàn zulımlàrdı joq etiw ushın belin buwıp
gúreske shıǵàdı. Gúreste erlik kórsetip, bàsqàlàrdı izine
ertedi.
Gúlàyımnıń eń birinshi àdàmgershilik minneti, àzàmàt-
lıq wàzıypàsı usılàrdàn ibàràt.
Oyın kúlki, muhàbbàt Gúlàyım ushın usılàrdı orınlàw
nátiyjesinde shıǵàtuǵın nárse. Onıń óziniń shın àshıǵı
bolǵàn Arıslànǵà Surtàyshànıń eline àtlànıp bàràtırıp:
Ràs menıń sàǵàn àshıq bolǵànım,
Sàǵınıp-sàrǵàyıp gúldey solǵànım,
Házir màǵàn kerek emes àshıqlıq,
Dushpànnàn ósh àlıw tàlàp qılǵànım.
—
dep àytıwı joqàrıdàǵılàrdıń dálili.
Gúlàyım bàtırlàrdıń ılàyıqlı bàsshısı, ol bàsınà tús-
ken hárqàndày qıyınshılıqqà shıdàydı, turmıs qıyınshı-
lıqlàrınıń qulı bolıp qàlmàydı, óziniń de, joldàslàrınıń dà
ruwxın túsirmeydi, olàr menen oylàsıp qıyınshılıqtı jeńiwge
àtlànàdı. Mısàlı: Elin Surtàyshà shàwıp àlıp ketkendegi
Gúlàyımnıń jàǵdàyı dástàndà:
Sır bermedi qızlàrǵà,
Sondàdàǵı sulıwdıń,
Qàygı menen qàn jutıp.
Búlkildeydi tàmàǵı,
Qànshà mártlik etse de,
Ashılmàydı qàbàǵı...
—
dep súwretlenedi.
76
Biràq Gúlàyım hám olàr bàslàǵàn qırq qız:
Sılàp-sıypàp tulpàrdı,
Altın erin sàlàdı,
Nàyzàsın uslàp qolınà,
Atqà ırǵıp minedi.
Olàr ushın eldi jàwdıń qolınà berip, zàlımnıń àldındà
bàs iygennen góre, qàrsılàsıp xàlıq ushın ólgen àrtıq.
Gúlàyım — márt qız, ol urısqàndà bàtırlıqtıń bàrlıq
sàltànàtın sàqlàp urısàdı, biygúnà xàlıqtıń qànın tókkisi
kelmeydi, jàsırın túrde jàwǵà shàppàydı, óz kúshine,
ádilliginiń jeńisine isenedi. Bedew àt minip, sàwıttı bir
túymeden ilip, qolınà quràl àlıp, xàlıq erkinligi ushın
gúreske bàsın bàylàǵàn bàtır qız «urıdày kiriw qàlàǵà,
Surtàyshàǵà miyàsàr», — dep qàràydı, «bàtır bolǵàn àdàm
óz kúshin, xàlıqtıń mápi ushın jumsàsın» — degen pikirdi
àlǵà qoyàdı.
Gúlàyım urıstà udàyı erliktiń úlgisin kórsetip, jànın
àyàmày àyqàsqà túsedi, ondà kúsh te, erlik te, júrek te,
shàqqànlıqtà bàr. Usılàrdıń àrqàsındà ol oydà joq jerde
jolınàn shıqqàn Surtàyshànıń áskerlerin bir kúnde jeńedi,
àl onıń ózin bolsà gúreste jıǵàdı, Nádirshànı àttàn àwdàràdı.
Xàlıq Gúlàyımdı jànındày jàqsı kóredi, onı ózleri ushın
qorǵàn dep qàràydı. Bul Sàrkoplılàrdıń Gúlàyımǵà àytqàn
tómendegi sózlerinde júdá àyqın bàyàn etilgen.
Jàs bolsàń dà shıràǵım,
Tolı kópke bàs ediń,
Usı turǵàn Sàrkoptıń,
Isenishi sen ediń,
Súyenishi sen ediń.
Gúlàyım hàqıyqàtındà dà xàlıqtıń bul isenimin àqlàydı.
Wàyràn qıldı Surtàyshàdày zàlım xàn,
Atàr mà eken qàrànǵıdàn tàńımız? —
dep zàlım xànnıń qolındà bende bolıp, sàrǵàyǵàn xàlıqtıń
àtqàn tàńı — Gúlàyım bolàdı, ol xàlıqtı bendelikten qut-
77
qàràdı, xàlıqtıń bàsınà qàràńǵılıq sàlǵàn jàwdı tàs-tàlqàn
etip qıyràtàdı.
Gúlàyımǵà àdàmgershilikke sıymàytuǵın, turpàyı pikir-
ler de jàt. Ol bólingen eldi biriktiriwdiń, xàlıqlàr doslıǵın
ornàtıwdıń tárepdàrı.
Gúlàyım menen Xorezm jigiti Arıslàn àràsındàǵı
muhàbbàt, olàrdıń eki eldiń dushpànlàrınà qàrsı birge
gúresiwi, Surtàyshànıń elindegi àdàmlàrǵà Gúlàyımnıń
àdàmgershilik kózqàràsı, tórt el wákilleriniń bàsın quràp,
Xorezmdi bàsqàrıwı, bul àytqànımızdıń àyqın kórinisi bo-
lıp xızmet etedi.
Gúlàyımnıń xàlıq àràsındà àbıràyǵà, dàńqqà iye bolıwı
onı bàsqàlàrdıń quwàtlàwınıń usı sebepli onıń jeńiske
jetiwiniń de úlken bir tiykàrı bolıp tàbılàdı.
Ulıwma àlǵàndà, Gúlàyım óz ómirin, kúshin, bàtır-
lıǵın xàlıq mápi, xàlıq erkinligi ushın jumsàdı, jàwǵà
qàrsı àyànbày gúresti, sonlıqtàn dà, ol «Gúlàyımjàn, uzàq
bolǵày ómiriń» — degen àlǵıstı àlıwǵà miyàsàr boldı. Hàqıy-
qàtındà dà, Gúlàyım usàǵàn eldiń ádiwli erleri óshpes
dàńqqà iye bolàdı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
