Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

 
Sorawlar hám tapsırmalar:
1. Y. H. Hajibtiń «Baxıtqa baslawshı bilim» shıǵarmasında 
xalıq el iyesinen nelerdi ótinish etedi?
2. A. Yugnakiy «Haqıyqatlar sıyliǵı» miynetin qanday 
maqsette jazǵan?

---

156
3. «Qabusnama» shǵarmasında amanatqa qıyanet etpew, 
óner úyreniw, miynet etiw haqqında qanday pikirler 
aytılǵan?
4. «Qalila hám Dimna» kitabında haywanatlar obrazı 
arqalı qanday minez-qulıqtaǵı adamlar súwretlenedi?
XOREZMIY
Altın Orda dáwiriniń belgili sóz she-
berleriniń biri Xorezmiy XIV ásirde jasa-
ǵan. Shayırdıń qay jerde tuwılǵanı bizge 
málim emes. Onıń atın Xorezmiy dep 
atawına qaraǵanda, ol xorezmli bolıwı 
kerek.
Biraq ta, onıń jazǵan shıǵarmalarına 
qaraǵanda, óziniń Sırdáryanıń tómengi 
aǵımında jasaǵanlıǵı málim boladı. Sebebi ol Altın Orda 
xanı Jánibektiń tusında ómir súrgenligi onıń bizge miyras 
bolıp qalǵan «Muhabbatnama» dástanında sóz etiledi.
Xorezmiy bul shıǵarmasın sır boyındaǵı Qońırat ulısı-
nıń ámiri Muxammed Xojabekke baǵıshlaydı. Dástan 
1353-jılı jazılǵan bolıp, onıń eki nusqası házir Londondaǵı 
Britaniya muzeyinde saqlanadı. 
«Muhabbatnama» shıǵarması 473 báytten ibarat bolıp, 
shın mánisindegi ashıqlıq dástan. Bunda avtor haqıyqıy 
ashıqlıq obrazǵa kiredi, sonıń ushın da, hár báyt oqıǵan 
adamda úlken tásir qaldıradı.
Dástan Altın Orda húkimdarlarınıń biri Muxammed 
Xojabekke arnaladı.
Shıǵarmanıń bas beti de tap usı waqıyalardan baslan-
ǵan.
Túndi jaqtı etiw pálektiń isi,
Muxammed Xojabek dáwlettiń qusı.
Biyikke jipekten shatır qurıldı,
Qadaq kóterilip, Májilis qurıldı.

---

157
Say ásbapqa, ásten salıp názerin,
Qosıqshı aytpaqshı boldı ǵázzelin.
Sonda ornınan turıp Maxmud Xojabek,
Ayttı: shayır poemańdı basla, — dep.
Tilegim sol, tez jaz, biraq qısınba,
Tayar bolǵay usı jıldıń qısında.
Dedim: qosıq jazıw shayır ushın taxt,
Sizdey shaxqa arnaw men ushın baxıt.
Bul qatarlarda Xorezmiyge Muxammed Xojabektiń 
dástandı jazıp shıǵıwdı buyırǵanlıǵı ayqın seziledi. Dástan-
da bul húkimdar júdá ádepli, qayır-saqawatlı, aybatlı, 
húkimdar, danalardıń danası sıpatında súwretlenedi.
Qońırattıń áy aybatlı arıslanı,
Men hesh tán almadım sizden basqanı.
Seniń quwanıshıń kewlimniń tawı,
Muxammed Xojabek — ómir arqawı.
Xalıqtı toydırǵan bektiń birisi,
Ataqlı shax Jánibektiń inisi.
Bunnan sońǵı qatarları muhabbat haqqında:
Dúnya ay kúnge eter, qanaat,
Adamzat múlkiniń tajı muhabbat.
Elesleter misli aspanda quwdı,
Tolǵan ayday eter bir tamshı suwdı.
Gózzaldıń júzine bir meń jarattı,
Boyın shashı menen teń jarattı.
Xorezmiy talantlı shayır, qızdıń sulıw kelbetin ózine 
tán bolǵan boyaw, belgiler arqalı bayanlap, biziń kóz 
aldımızǵa XIV ásirdiń eń gózzal qızları payda boladı.

---

158