Debitorlik va kreditorlik qarzlarning shakllanishi

Debitorlik qarzlarini muddatlar boʻyicha tasniflash. Mazkur amaliyot debitorlik qarzlarini boshqarishda alohida dolzarblik kasb etadi. Chunki debitorlik qarzlarini muddatlar boʻyicha tasniflash orqali ularni nazorat qilish samaradorligi oshadi. Bunda muddatlarga e’tibor qaratish bilan bir vaqtda miqdorga ham e’tibor qaratish talab etiladi.
Debitorlik qarzlarini diversifikatsiyalash. Bunda faqatgina sanoqli mijozlar boʻyicha debitorlik qarzlari shakllanishiga yoʻl qoʻymasdan keng doirada koʻplab sub’ektlar bilan hamkorlikka kirishishni nazarda tutadi. Mazkur amaliyot bevosita debitorlik qarzlari boʻyicha yoʻqotishlarni kamaytirish imkonini beradi.
Debitorlik qarzlarining korxona moliyaviy barqarorligiga ta’sirini doimiy monitoring qilish, debitorlik va kreditorlik qarzlari nisbatini nazorat qilish. Mazkur jarayonda asosiy e’tibor debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzaga kelishining korxona moliyaviy barqarorlik darajasiga ta’sirini baholashga qaratiladi.
Debitorlik qarzlari boʻyicha ta’sir choralarini belgilash. Bunda yetkazib berilgan tovarlar boʻyicha shartnomada koʻrsatilgan muddatdan oldin toʻlovlar amalga oshirilganda chegirmalar belgilash yoki aksincha, muddati oʻtgan debitorlik qarzlari boʻyicha jarimalar belgilashga e’tibor qaratiladi. Mazkur amaliyot mijoz va xaridorlar uchun motivatsiya vazifasini bajaradi.
Debitorlik qarzlari yuzaga kelishi ehtimoli past boʻlgan mahsulot ishlab chiqarishini oshirish va aksincha. Mazkur holatda asosiy yuk marketing xizmatiga tushadi. Chunki aynan marketing bozorda yuqori talabga ega boʻlgan mahsulot va xizmatlarni jiddiy oʻrganish orqali korxonada faoliyatni tashkil etish bevosita debitorlik qarzlari holatiga ham oʻz ta’sirini koʻrsatadi.
Faktoring operatsiyalarini qoʻllash. Mamlakatimizda faktoring operatsiyalari Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan 2000 yil 15 iyulda tasdiqlangan “Tijorat banklari tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi hududida faktoring operatsiyalarini oʻtkazish tartibi toʻgʻrisida”gi Nizom asosida amalga oshiriladi.
Faktoring operatsiyalari ma’lum bir chegirmalar asosida debitorlik qarzlarini tijorat banklari tomonidan sotib olishni nazarda tutadi.
Faktoring operatsiyalari quyidagilar boʻyicha amalga oshirilishi mumkin emas:

• 
  byudjet tashkilotlariga taqdim etiladigan talablar boʻyicha;
  
• 
  jismoniy shaxslarning qarz majburiyatlari boʻyicha;
  
• 
  toʻlovga qobiliyatsiz deb e’lon kilingan korxonalarning majburiyatlari boʻyicha;
  
• 
  zarar koʻrib ishlaydigan korxonalar boʻyicha;
  
• 
  kapital koʻyilmalarni moliyalashtirish boʻyicha;
  
• 
  eksportga oid konsignatsiya bitimlari boʻyicha;
  
• 
  kompensatsiya va barter bitimlari boʻyicha;
  
• 
  ishga bosqichma-bosqich yoki boʻnak bilan hak toʻlash boʻyicha;
  
• 
  toʻlovchi shartnomada shartlangan vaqt mobaynida, shuningdek, sotish xizmati koʻrsatilganidan keyin mahsulotni qaytarish xuquqiga ega boʻlgan oldi-sotdi shartnomalari boʻyicha.
  

Kreditorlik qarzlari tarkibiga mol yetkazib beruvchilar va pudratchilardan qarzlar, kechiktirilgan daromadlar, soliq va majburiy ajratmalar boʻyicha kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan boʻnaklar, bank kreditlari, muomalaga chiqarilgan korporativ obligatsiyalar, soliqlar va majburiy ajratmalar boʻyicha qarzlar, dividendlar boʻyicha majburiyatlar va boshqa qarzlar kiradi.
Korxonaning toʻlovga qobiliyatliligini va moliyaviy barqarorligini ta’minlash maqsadida kreditorlik qarzlarini boshqarishda quyidagilarga e’tibor qaratiladi:
Uzoq muddatli kreditlar jalb qilish orqali amalga oshirilayotgan loyihalar samaradorligini oldindan baholash. Mazkur jarayonda asosiy e’tibor investitsiyalarni qoplash vaqti va investitsiyalar samaradorligini aniqlashga qaratiladi. Agarda kredit muddati investitsiyani qoplash muddatidan uzoqligi, shuningdek erishiladigan natija tegishli xarajatlardan yuqoriligi aniqlansagina kreditlarni jalb qilish lozim boʻladi.
Kreditorlik qarzlari va debitorlik qarzlarining miqdor va vaqt jihatdan bir- biriga oʻzaro muvofiqligini ta’minlash. Mazkur jihat bevosita toʻlovga layoqatlilikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Kreditorlik qarzlarini oʻz vaqtida qoplash maqsadida toʻlov kalendarlarini ishlab chiqish. Toʻlov kalendarini ishlab chiqishda faqatgina aniq sanalar belgilanib qolmasdan mos toʻlov manbalarini oldindan belgilashga ham e’tibor qaratiladi. Kreditorlik qarzlarini belgilangan vaqtdan oldin qoplash bozor iqtisodiyoti sharoitida ijobiy holat sifatida tavsiflanavermaydi. Chunki olingan kreditlarni muddatdan oldin qaytarish foiz xarajatlarini kamaytirish mumkin, lekin boshqa tomondan mavjud mablagʻlardan samarali foydalanish imkoniyatini qoʻldan boy berishni anglatadi. Boshqa tomondan kredit muassasalari tomonidan qaytarib olingan mablagʻlarni joylashtirish uchun ortiqcha vaqt yoʻqotilishiga sabab boʻladi va oʻsha vaqt boʻyicha foizli daromadlar hisoblanmasligiga sabab boʻladi.
Kreditorlik qarzlarini boshqarishda ularning ta’sir doirasini hisobga olish. Bunda asosiy e’tibor toʻlovni kechiktirish natijasida qoʻllaniladigan moliyaviy jarimalar yoki boshqa choralarga qaratiladi.
Shartnomaviy munosabatlarni toʻgʻri tashkil etish. Ma’lumki, mahsulot sotish bilan bogʻliq shartnomaviy munosabatlar soliq va majburiy ajratmalar boʻyicha kreditorlik qarzlari yuzaga kelishiga sabab boʻladi. Ya’ni oy yoki chorak oxirida mahsulot sotish boʻyicha debitorlik qarzi shakllanishi oʻz navbatida navbatdagi oy yoki chorak boshida soliq toʻlovlari boʻyicha kreditorlik qarzi shakllanishiga zamin yaratadi. Agarda mazkur holatda debitorlik qarzining kelib tushish vaqti soliqlar toʻlash vaqtidan uzoqroq boʻladigan boʻlsa oʻz-oʻzidan korxonaning aylanma mablagʻlari chiqib ketishiga olib keladi. Aynan shundan kelib chiqqan holda har bir shartnomaviy munosabatda debitorlik va kreditorlik qarzlarining yuzaga kelishi hamda ularning oqibatlarini oldindan baholash maqsadga muvofiq.
Xulosa qilib aytganda, debitorlik qarzlarining oʻz vaqtida kelib tushmasligi korxona va tashkilotlarda pul mablagʻlariga defitsitni yuzaga keltiradi. Natijada esa joriy faoliyatni moliyalashtirish uchun korxonaning aylanma aktivlarga boʻlgan ehtiyoji oshadi va oʻz navbatida kreditorlik qarzlarini oʻz vaqtida qoplay olmaslik natijasida toʻlovga qobiliyatlilik darajasi pasayishiga sabab boʻladi.
Debitorlik qarzlarini boshqarishdan asosiy maqsad ularning kechikishiga yoʻl qoʻymaslik, jarimalar qoʻllash yoki boshqa usullardan foydalanishgacha olib bormaslik hisoblanadi. Kreditorlik qarzlarini boshqarishdan asosiy maqsad esa moliyaviy majburiyatlarni oʻz vaqtida qoplashni tashkil etish boʻlib, unda kreditorlik qarzlarini toʻlab berishning kechikishi tufayli yuzaga kelishi mumkin boʻlgan qoʻshimcha moliyaviy majburiyatlarga yoʻl qoʻymaslikka e’tibor qaratiladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari vujudga kelish sabablari sifatida bir tizimga boʻysunuvchi korxonalar oʻrtasida zanjirli bogʻlanishning amal qilishi, korxonalarda moliyaviy beqarorlik holatlarining yuzaga kelishi, debitorlik va kreditorlik qarzlari boʻyicha ta’sir doirasining pastligi, makroiqtisodiy beqarorlik holatlari yuzaga kelishi, avans toʻlovlarining amal qilishi kabilarni keltirish mumkin.
Debitorlik qarzlarini boshqarishda debitorlik qarzlari boʻyicha aniq chegara va me’yorni belgilash, iste’mol kreditlari, tijorat kreditlari boʻyicha aniq sxemalar ishlab chiqish (toʻlov jadvallarini ishlab chiqish, xaridorlar bilan optimal hisob-kitob shaklini belgilash (masalan, akkreditivlardan maksimal foydalanish), debitorlik qarzlarini muddatlar boʻyicha tasniflash, debitorlik qarzlarini diversifikatsiyalash, debitorlik qarzlarining korxona moliyaviy barqarorligiga ta’sirini doimiy monitoring qilish, debitorlik va kreditorlik qarzlari nisbatini nazorat qilish, debitorlik qarzlari boʻyicha ta’sir choralarini belgilash, debitorlik qarzlari yuzaga kelishi ehtimoli past boʻlgan mahsulot ishlab chiqarishini oshirish, faktoring operatsiyalarini qoʻllash kabilarga e’tibor qaratish lozim.
Korxonaning toʻlovga qobiliyatliligini va moliyaviy barqarorligini ta’minlash maqsadida kreditorlik qarzlarini boshqarishda uzoq muddatli kreditlar jalb qilish orqali amalga oshirilayotgan loyihalar samaradorligini oldindan baholash, kreditorlik qarzlari va debitorlik qarzlarining miqdor va vaqt jihatdan bir-biriga oʻzaro muvofiqligini ta’minlash, kreditorlik qarzlarini oʻz vaqtida qoplash maqsadida toʻlov kalendarlarini ishlab chiqish, kreditorlik qarzlarini boshqarishda ularning ta’sir doirasini hisobga olish, shartnomaviy munosabatlarni toʻgʻri tashkil etish kabilarga e’tibor qaratiladi.


Xulosa
Barchamizga ma'lumki, har bir tanga ikki tomonga ega va xuddi shu narsa debitorlik va kreditorlik qarzlariga tegishli. Agar ma'lum bir kompaniya uchun debitorlik qarzlari bo'lsa, bu boshqa biron bir kompaniya uchun qarzdorlik bo'lishi aniq. Ularning ikkalasi ham kompaniya uchun omon qolish va uzluksiz ishlashi uchun muhimdir. Aylanma mablag'larni samarali boshqarish uchun debitorlik va kreditorlik qarzlari ustidan to'liq nazorat mavjud bo'lishi kerak.


Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Бочаров В. В. Корпоративные финансы. – СПб.: «Питер», 2008. – 272 с.
   
2. 
   Бочаров В.В., Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы. – СПб.: «Питер», 2004. – 592 с.
   
3. 
   Elmirzaev S. Korporativ moliya. O’quv qo’llanma / O’zRO va O’MTV TMI. –T: “Iqtisod-moliya”, 2015. 272 bet.
   
4. 
   Под ред. проф.Е.И.Шохина.Финансовый менеджмент: учебник / коллектив авторов; - 4-е изд., стер.– М.:КНОРУС, 2012–480с . – (Для бакалавров).
   
5. 
   Ковалев В.В., Ковалев Вит. В. Финансовый менеджмент в вопросах и ответах: учебное пособие. – Москва : Проспект, 2013, –304 с.