Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Racionalistlik koncepciya puldıń kelip shıǵıwın adamlar ortasındaǵı kelisimniń nátiyjesi sıpatında túsindiredi. Bul jaǵday olardıń tovarlardı almasıw waqtında qunlardıń háreketleniwi ushın arnawlı qurallar zárúrligine isenim payda etiwine tiykarlanadı.
Puldıń kelip shıǵıwınıń evolyuciyalıq koncepciyasına muwapıq pul jámiyetlik miynet bóliniwshiligi, almasıw, tovar islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı nátiyjesinde júzege kelgen. Qun formaları hám almasıwdıń rawajlanıwınıń tariyxıy processin izertlew arqalı tovarlar dúnyasınıń ishinen puldıń rolin atqarıwshı ayırım tovardıń ajıralıp shıǵıwın túsiniw múmkin.
Puldıń payda bolıwı hám rawajlanıwında qun formalarınıń rawajlanıw basqıshları áhmiyetli orın iyeleydi. Ulıwma alǵanda qunnıń ápiwayı yamasa tosınnanlıq, keńeyttirilgen, ulıwmalıq hám pul formaları bar.
Almasıw processiniń tariyxıy uzaq dawam etken dáwiri dawamında ekvivalent rolin atqarıwshı kóplep tovarlar ishinen ayırımları óziniń barlıq tárepinen tán alınıwı sebepli ajıralıp shıǵa basladı (mısalı, siyrek ushırasatuǵın metallar). Sebebi, ekvivalent rolin atqarıwshı tovarlardıń barlıǵı da almasıw processinde dáldálshılıq wazıypasın birdey nátiyjeli orınlay almas edi. Nátiyjede, barlıq tovarlardıń qunın birdey tovar qunı arqalı salıstırıw múmkin bolǵan qunnıń ulıwmalıq forması júzege keldi.
Keyin ala ulıwmalıq ekvivalent rolin atqarıwshı tovarlar ishinen ayrıqsha tovar

• 
  pul ajıralıp shıqtı. Solay etip, pul – bul ulıwmalıq ekvivalent rolin atqarıwshı ayrıqsha tovar.
  

XIX ásirdiń aqırında mámleketler izbe-iz altın valyutaǵa, yaǵnıy monometall sistemasına óte basladı. Bul jaǵday Avstriyada 1892, Yaponiyada 1897, Rossiyada 1898, AQShta bolsa 1900-jılda júz berdi. Angliyada altın pul sisteması XVII ásirdiń aqırında, Germaniyada 1871-jılda, Gollandiyada 1877-jılda-aq engizilgen edi.
Ózbekstan aymaǵında shama menen bunnan da aldınıraq gúmis hám mıs teńgeler aylanısta bolǵan. Shayboniyxan Samarkandtı basıp alǵannan k eyin, 1507- jılda pul reformasın ótkergen. Biziń dáwirimizge shekem Shayboniyxan (1501 -1610 j.j.) hám Abdullaxan (1583-1598 j.j.) dáwirinde shıǵarılǵan teńgeler jetip kelgen. Abdullaxan dáwirinde teńge (altın hám gúmis) shıǵarıw mámleket paytaxtı Buxarada oraylastırılǵan.
Ulıwmalıq ekvivalent roliniń siyrek ushırasatuǵın bahalı metallarǵa, sonıń ishinde altınǵa júkletiliw sebepleri tómendegiler arqalı túsindiriledi:

• 
  sapası boyınsha birdey ólshemge keltiriw múmkinshiligi;
  
• 
  tat baspawı hám uzaq múddet saqlaw múmkinshiligi;
  
• 
  bóliniwsheńligi hám bólingennen keyin jáne bir pútin halǵa keltiriw múmkinshiligi;
  
• 
  bólingende de óz qunın saqlap qalıwı;
  
• 
  tábiyatta salıstırmalı kem ushırawı;
  
• 
  az ǵana muǵdarda hám awırlıqtaǵı siyrek ushırasatuǵın metalldıń qunı bir qansha joqarı ekenligi.
  

Joqarıda keltirilgen maǵlıwmatlardan sonday juwmaq shıǵarıw múmkin, puldıń payda bolıwı tariyxıy process bolıp, ol tovar almasıwdıń rawajlanıwına tiykarlanadı, tovar islep shıǵarıw hám almasıw qarama-qarsılıqlarınıń keskinlesiwiniń nátiyjesi esaplanadı.


Puldıń mánisin tolıǵıraq túsiniw ushın onıń ekonomikada atqaratuǵın tiykarǵı wazıypaların kórip shıǵamız. Olar tómendegilerden ibarat: 1) qun ólshew quralı; 2) aylanıs quralı; 3) baylıq toplaw quralı; 4) tólew quralı.

2-MODUL. BAZAR EKONOMIKASÍ TEORIYASÍ

5.