Davriya shakli

1. Takrorlanadigan tuzilmali davriyada ikkinchi jumla materiali, uning rivijlanishi birinchi jumla bilan о‘zaro о‘xshashlik hosil qiladi. О‘xshashlik qirralari turli darajada bо‘ladi: ba’zan faqat umumiy tarzda yoki alohida bо‘laklarda kо‘rinadi. Aksariyat hollarda jumlalarning boshlang‘ich bо‘laklari о‘xshash bо‘lib, jumlalarning yakunida ayrim о‘zgarishlar sodir bо‘ladi (L.Betxoven. №5 sonata, II qism).
2. Takrorlanmaydigan tuzilmali davriyalarda ikkinchi jumla birinchi jumladan sezilarli darajada farqlanadigan materialda quriladi. Odatda bunday davriyalarda ba’zi intonatsion qarindoshlik saqlanadi va bu ikki jumlani birlashtiradigan omil sifatida xizmat qiladi. Mavzu rivojlanishiga kо‘ra murakkab bо‘lgan bunday davriyalar nisbatan kam uchraydi (R.Vagner. “Tangeyzer” operasiga uvertyura).
Kontrast tamoyiliga asoslangan uchta jumlali davriyalar ham uchraydi (E.Grig. Norvegiya raqsi op. №35, №2).
Jumlalarga ajratilmaydigan davriya qо‘shilib ketgan tuzilmali yoki yaxlit tuzilmali davriya deyiladi. Bunday davriyalar yorqin avj nuqtasiga olib keluvchi yagona kuy - garmoniya rivojlanishi bilan ajralib turadi(Betxoven, Sonata op.10,№2,II qism).
Katta hajmli, 16 taktli davriyalar ham normal toifaga kiritiladi. Ular 8 taktli oddiy kadansli ikki jumladan iborat bо‘ladi.
О‘ziga xos xususiyatga ega va normativ bо‘lmagan davriyalar.
Musiqiy nutqni tо‘liq va har tomonlama о‘rganish uchun yuqorida keltirilgan “normal” davriyalar bilan cheklanish mumkin emas. Shu sababli boshqa turdagi davriyalar haqida ham tasavvurga ega bо‘lish lozim.
Davriyalarning ayrim turlari tez-tez, ba’zilari esa nisbatan kam uchraydi; ayrimlariga ekspozitsion bayon xos, boshqalari esa davomiy rivojlanish xususiyatiga ega. Aksariyat davriyalarda umumiy qonun-qoidalardan tashqariga deyarli chiqilmaydi; lekin shunday davriyalar ham bor-ki, ularda chekinishlar yaqqol kо‘zga tashlanadi. Davriyaning umumiy qonun-qoidalaridan chekinishlar davriyaga normativ bо‘lmagan xarakter bag‘ishlaydi.
Ba’zi davriyalarda mavzuning rivojlanishi о‘ziga xos kо‘rinishga ega va uni “davriya” tushunchasi qolipi doirasiga kiritib bо‘lmaydi. Bunday davriyalarni erkin tuzilmalar qatoriga kiritish mumkin. Klassik davriya va erkin tuzilmali davriyalarni farqlash uchun normal toifadagi davriyani asos qilib olish va unga nisbatan solishtirma tahlil qilish mumkin. Bunda, birinchi navbatda, bajariladigan ish klassik uslubdagi davriyalarda uchraydigan о‘ziga xos, ammo umumiy belgilangan chegaralardan chiqmaydigan qirralarni topishdan iborat.
1.О‘rta qismi tonikada yakunlanadigan (dominanta о‘rniga) nomukammal kadensiyali davriyalar kо‘p uchraydi. Tonika tersiyasi kuy holatida joylashadi. Nisbatan kam hollarda kuy holatida kvinta ham uchraydi, u sekstakkord kо‘rinishida bо‘lishi mumkin yoki taktning kuchsiz hissasiga tо‘g‘ri keladi (M.I.Glinka. “Ivan Susanin”, Vanyaning qо‘shig‘i).
2. Davriyaning ikkinchi jumlasi ayrim hollarda bevosita parallel majorda boshlanadi (L.Betxoven, Sonata №1,3- qism). Ba’zan ikkinchi jumla bevosita subdominanta tonalligida kiritiladi (L.Betxoven, Kvartet, op.18 №4, 3- qism; A.Skryabin. Prelyudiya, op.11 №10).
3. Ba’zi hollarda davriya kichikroq hajmdagi kirish qismdan boshlanadi. Ushbu kirish qismi davriyaning asosiy strukturasiga kiritilmaydi, ammo umumiy holda uni kengaytiradi (L.Betxoven. Sonata №6, 2- qism).
4. Ichki qо‘shimcha rivojlovli, kengaytirilgan, yakunlovchi xarakterga ega bо‘lgan (ibora yoki uchinchi jumlali) davriyalar kо‘p uchraydi. Bunday kengaytirish holati davriyada nomukammal yoki uzilgan kadensiyalardan (kо‘picha qaytariladigan) sо‘ng kuzatiladi. Buning natijasida, davriya shakli nisbatan kengayadi (L.Betxoven. Sonata №8, 3- qism).
5. Tо‘rtinchi punktda keltirilgan davriya turi bilan navbatdagisini adashtirmaslik lozim. Chunki davriyaning shunday turi ham uchraydiki, bunda davriyaga qо‘shimcha tarzda mustaqil bitta (yoki bir necha) jumla kiritiladi. Mazkur qо‘shimcha jumla yakunlovchi xarakterga ega bо‘ladi. Bunday kо‘rinishdagi yakunlovchi jumla davriya tо‘liq tonika kadansi bilan tamomlangandan sо‘ng qо‘shiladi va nisbatan murakkab davriya hosil bо‘lgunicha rivojlantirilishi mumkin (L.Betxoven. Sonata №3, 1- qism).
Davriya shakli ichidagi qо‘shimcha ham, davriyadan sо‘ng kiritilgan yakunlovchi qо‘shimcha ham, о‘zidan avval kelgan mavzuiy rivojni ta’kidlaydi. Bunda klassik uslub uchun kadanslashning bir necha bor ta’kidlanishi xos, romantik kompozitorlar ijodida esa kulminatsiyaga olib boradigan sekvensiyali rivojlov uchraydi.

Shuni ham nazarda tutish kerakki, yuqorida keltirilgan turli tartibdagi xilma – xil xususiyatlar о‘zaro zich bog‘langan; masalan, davriyaning hajmi taktlarning metrik birlashuvi bilan, modulyatsiyali rivojlov kadanslash bilan bog‘liq va h.k. Shuning uchun ushbu tizimlashtirish ma’lum bir shartli-nazariy xarakterga ega, ya’ni musiqiy voqeliklarni ma’lum nuqtai nazardan kо‘rib chiqish uchun asos bо‘ladi.