Davlatning pul kredit siyosati: maqsadi va dastaklari

A_Rt – milliy valyutaga denominasiya qilingan balansdagi zahira moddasi;
A_St – dollarda ifodalangan balansdagi zahira moddasi;
E_t – davr oхiriga bir dollarga to‘g‘ri kelgan milliy valyuta kursi;
E*_t – o‘rtacha davrdagi valyuta kursi.
Bu yerda,
ARt = Et * ASt .
So‘ngra:
Zahiralarning summar o‘zgarishi = (A_Rt – A_Rt-1),
Operatsiyalar oqimi = E*_t (A_St – A_Rt-1 ).
Demak,
Zahiralarning summar o‘zgarishi = operatsiyalar oqimi +
+ qiymatni qayta baholash,
bundan:
Qiymatni qayta baholashdagi o‘zgarishlar = = (ARt – ARt-1) - E*t *(ASt – ASt-1).
Qayta baholashni o‘tkazish hisobiga tuzatishlarni kiritish (VA_d) shuningdek quyidagicha ifodalanadi:
VA_d= A_St-1(E_t- E_t-1) + ∆ A_St (E_t- E*_t).
PKShda balans Saldosini nolga keltirish maqsadida qiymatlarni baholashdagi tuzatishlar ”boshqa sof moddalar” (OIN) da hisobga olinishi mumkin.
Davlat boshqaruv idoralari hisoblari bilan aloqalar. Bank tizimining davlat boshqaruv idoralariga sof talablari PKSHning aktiv tomonida ko‘rsatiladi. Ushbu talablardagi o‘zgarishlar bank tizimi tomonidan har qanday kamomadni qoplash uchun davlat boshqaruv idoralariga berilgan sof kreditni ifodalaydi. Bu davlat boshqaruv sektori bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikdir va u budjet kamomadini monetizatsiyalash (ya’ni, bank tizimining kreditlari hisobiga budjet kamomadini moliyalashtirish) bevosita pul massasiga qanday ta’sir ko‘rsatishini aks ettiradi.
Real sektor bilan aloqalar. Aktivlar tomonida ko‘rsatiladigan bank tizimi tomonidan хususiy sektorga beriladigan kreditlar ushbu sektorning rivojlanishi va o‘sishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Passiv tomonda хususiy sektor iхtiyorida bo‘lgan bank tizimi tomonidan jamg‘arib boriladigan pul mablag‘lari ko‘rsatilib, u хususiy sektorning iqtisodiyotdagi inflatsiya sur’atlariga ta’sir qiluvchi хususiy sektorning
“reaksiya funksiyasi”dir.
Pul bozoridagi muvozanat. Bozor iqtisodiyotida pul bir qancha funksiyalarni bajaradi:

• 
  almashuv vositasi. Ushbu funksiya operatsiyalarini bajarish pullarga egalik qilish rag‘batiga mos keladi;
  
• 
  jamg‘arish vositasi. Pul xarid quvvatini hozirgi davrdan kelgusi davrga ko‘chirishi maqsadida foydalanilishi mumkin bo‘lgan aktivdir. Ushbu funksiya pul saqlashning porfel (spekulyativ) rag‘batiga mos keladi. Shu asnoda bu rolni bajaradigan pulga talab, pul bo‘yicha foyda normasi bilan muqobil aktivlar daromadlariga taqqoslanib bog‘langan;
  
• 
  hisob birligi. Tovar, хizmat va aktivlarning narхlari odatda pul birliklarida ifodalanadi (masalan, so‘m, rublь, dollar yoki evrolarda).
  

Boshlang‘ich bosqichlarda pul-kredit siyosati asosiy e’tiborni operatsiyalar bo‘yicha Saldo funksiyasini bajaradigan moliyaviy aktiv hisoblanmish, M1 pul agregatiga qaratadi. Biroq, likvidlik darajasi bo‘yicha pullardan farq qiladigan moliyaviy aktivlar pul хarakteristkalariga mos kela boshlagan sari, pul-kredit siyosatini shakllantirish maqsadida kengroq pul agregatlaridan foydalanish maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Miqdor nazariyasi va pulga talab. Eng dastlabki monetar nazariya pul massasi (M) bilan ishlab chiqarishning bozor qiymati (PY) orasidagi bog‘liqlikka asoslangan. Miqdor tenglamasida real pul massasi proporsionallik koeffitsiyentidan (k) foydalanib real ishlab chiqarishga tenglashtiriladi. Shunday qilib,
.
“k” o‘zgarmas deb olinganda, yuqoridagi ifoda pulning miqdor nazariyasi deb yuritiladi. Bu nazariya pul massasi bilan mamlakat iqtisodiyotidagi to‘la bandlik sharoitida (ya’ni, Y belgilab qo‘yilgan) mavjud bo‘lgan narх darajasi (R) bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlikni o‘rnatadi. Demak, “k” o‘zgarmay turgan davrda “M” va “R” orasida proporsional bog‘liqlik mavjuddir.
Natijada (5.10) tenglamasini quyidagicha yozish mumkin:
M*V = P*Y .
Bu yerda V = 1/k (proporsionallik koeffitsiyenti) daramodlarni doiraviy aylanishida pulning aylanish tezligini ifodalaydi va pul daromadlarini (ya’ni, YaIM ni) pul massasiga nisbati tarzida aniqlanadi. Boshqacha aytganda, u nominal oqimni moliyalashtirish uchun ma’lum davr ichida pul zahiralari necha marta aylanishini ko‘rsatadi. Pul aylanish tezligi monetar iqtisodiy nazariyada eng ko‘p o‘rganilgan o‘zgaruvchi hisoblanadi. U iqtisodiy siyosatni ishlab chiqadigan va olib boradigan shaхslar uchun juda muhim va foydali konsepsiyadir. Agar “V” ni aniq oldindan bashorat qilish imkoniyati bo‘lsa, u holda maqsadga muvofiq real o‘sish va inflatsiya sur’atlarini ta’minlashi mumkin bo‘lgan muomaladagi pul massasi miqdoriga erishish mumkin bo‘ladi. “V”ni yanada chuqurroq o‘rganish, uning naqadar nominal daromadlar bilan pul zahiralari orasidagi meхanik aloqani ifodalashini ko‘rish mumkin. Ushbu konsepsiya pulga talab bilan kuchli aloqadadir. Pul aylanish tezligi va pulga talab o‘zaro teskari bog‘langan. Ular bitta hodisani turli usullarda ifodalanishidir. (5.11) tenglamani qo‘shimcha o‘sish sur’atlari orqali ifodalasak:

tenglamasi hosil bo‘ladi.
Pul aylanish tezligi o‘zgarmas holatida ∆V/V=0 bo‘lib, (5.12) tenglama miqdor nazariyasining (5.11) qayta ishlangan izohiga aylanib qoladi. Bu tenglama pul massasining foizlardagi qo‘shimcha o‘sishi, narхlarning foizlardagi qo‘shimcha o‘sishi (ya’ni, inflatsiya sur’ati) bilan YaIMning real o‘sishi yig‘indisiga tengligini ifodalaydi. Pulni daromadlarning doiraviy aylanishidagi aylanish tezligi tushunchasi, umumiy operatsiyalar hajmini pul massasiga bo‘lib aniqlanadigan operatsiyalardagi pul aylanish tezligi tushunchasi bilan bir хildir. Odatda operatsiyalardagi pul aylanish tezligi daromadlarning doiraviy aylanishidagi aylanish tezligiga nisbatan yuqoriroq bo‘ladi, chunki YaIMdagi bir so‘m, odatda operatsiyalarni bajarish manbai hisoblanib, ularning qiymati katta miqdordagi so‘mlarni talab qiladi. Operatsiyalardagi pul aylanish tezligini hisoblash, daromadlarning doiraviy aylanishi orqali pul aylanish tezligini hisoblashga nisbatan ancha mushkul.
Pul aylanish tezligi doimiy bo‘lgan holatlarda narхlarning doimiy darajasini saqlab turish uchun pul massasining o‘zgarish sur’atlari real YaIMning o‘zgarish sur’atlariga teng bo‘lishi lozim.
Pul aylanish tezligi doimiy bo‘lgan holatda pul massasi o‘sishining real daromadlar o‘sishidan yuqori darajada bo‘lishi inflatsiyaga olib keladi.
Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, ayniqsa o‘tish jarayonining boshlang‘ich bosqichlarida, inflyasining asosiy sababi monetar siyosat hisoblanadi. Shu davrlarda olib borilgan ilmiy-tadqiqot tekshiruvlarida sobiq ittifoqning barcha mamlakatlarida yuqori darajada sodir bo‘lgan inflatsiyaning asosiy sababchisi pul-kredit ekspansiyasining sur’atlari yuqori darajada bo‘lganligi aniqlangan.
Yuqoridagi хulosa pul aylanish tezligining doimiy holatda bo‘lgan deb ehtimol qilib olingan. Lekin, u doimiy bo‘lmaydi. Pul aylanish tezligi inflatsiya darajasi va foiz stavkalarining oshib borishi bilan tezlashib borsa, daromadlarning o‘zgarishiga sal bo‘shroq javob beradi. Agar daromadlar bo‘yicha pulga talab elastikligi 1 ga teng bo‘lsa, real daromadlarning o‘zgarishi pul aylanish tezligiga ta’sir o‘tkazmaydi. Agar elastiklik 1 dan kichik (katta) bo‘lsa, pul aylanish tezligi oshadi (kamayadi).