|
Davlatning korporativ boshqaruvda qatnashishi
Davlat korporativ boshqaruvda ikki yoqlama ishtirok etadi. Birinchidan, zaruriyatga qarab korporativ boshqaruvning me’yoriy-huquqiy negizini hosil qilish va takomillashtirish hamda aksioner jamiyatlari (AJ) tomonidan qonunchilik me’yorlariga rioya qilinishi ustidan nazorat qilishda qatnashadi.
Ikkinchidan, davlat ulushi mavjud aksiyadorlik jamiyatlar korporativ boshqaruvida bevosita ishtirok qilish va “oltin aksiya” qo‘llanilishi haqida hukumat qarori qabul qilingan AJni boshqarishda qatnashish.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida ba’zi bir AJlar ma’lum bir miqdordagi aksiyasiga davlatning egalik qilishiga yagona sabab “bozordagi yo‘qotishlar”ning (market failure) mavjudligidir. Bu bozorlarda jamiyat manfaatlari va yo‘qotishlari xususiy manfaat va yo‘qotishlardan ustun bo‘ladi. Bunday holat, masalan, bozor tuzilmasining monopollashtirish holida ro‘y beradi. Bunda xususiy mulkdorning intilgan foydani imkoni qadar oshirish maqsadi jamiyat uchun (erkin raqobatchilik modeliga nisbatan) mahsulot miqdorining pasayishiga va nisbatan yuqori narxlarda sotilishi shaklida zararni anglatadi.
Davlat korxonalarini va davlat ishtirokidagi korxonalarni boshqarish bo‘yicha jahon amaliyotida eng keng tarqalgan modellar mavjuddir. Shular jumlasiga:
Amerika modeli – bu model odatda ishlab - chiqarish sektorida davlatning ulushi kichik bo‘lgan mamlakatlarda qo‘llaniladi. Ularda davlat aksiya paketlarini shartnoma asosida xususiy boshqaruvchi kompaniyalariga berishi xususiyatlidir. Mazkur modelda “jamoatchilik uchun ochiq korporatsiyalar” mafjud bo‘lib, ular mos ravishda tarmoq departamentlari va vazirliklarga bo‘ysunadilar.
Italiya modeli – korxonalarda davlat ulushi katta bo‘lgan davlatlarga xosdir. Davlat korxonalarini va davlat aksiya paketlarini boshqarish uchun davlat mulki vazirligiga qarashli ko‘p tarmoqli xolding kompaniyalari tashkil qilinadi.
Aralash model – yuqorida sanab o‘tilgan ikki modelning xususiyatlarini o‘zida birlashtiradi. Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarda qo‘llaniladi.
Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlardan farqli o‘laroq O’zbekistonda davlat mulki iqtisodiyotning “bozor kamchiliklariga” duchor bo‘lgan qismiga nisbatan kengroq sohasining ishlashiga ta’sir qiladiki, bu davlat mulkini xususiylashtirish jarayonining tugallanmaganligi bilan bog‘liqdir. Oqibatda, aksiyalari to‘liq yoki qisman davlat ixtiyorida bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlar bilan birgalikda, ustav fondida davlatning ishtiroki vaqtincha bo‘lgan korxonalar soni ham ko‘p. Masalan, xususiylashtirilishi kerak bo‘lgan ko‘pchilik korxonalar ularni rekonstruksiya qilish uchun katta hajmdagi investitsiyalarga muhtojdir. Ularning aksiyalari, nafaqat aksiyalarni sotib olishga, balki ishlab - chiqarishni rivojlantirishga ham investitsiya kiritishga tayyor bo‘lgan strategik investorlarga sotilishi nazarda tutiladi. Bunday investorlarni topish oson bo‘lmaydi va ma’lum bir vaqt talab qilinadi.
01.01.2008 yil holatiga ko‘ra O’zbekiston Markaziy depozitariy hisobida ikki mingga yaqin aksiyadorlik jamiyatlar qayd qilingan bo‘lib, shulardan 536 tasida davlat ulushi bor edi. 565ta aksiyadorlik jamiyatlaridagi davlat ulushi aksiyalari xolding, davlat-aksiyadorlik va aksiyadorlik kompaniyalari ustav fondlariga berildi. Bundan tashqari 600dan oshiq mas’uliyati cheklangan jamiyatlarida (MChJ) davlat ulushi bor edi.
Respublikamiz barcha aksiyadorlik jamiyatlari chiqargan aksiyalar umumiy miqdori 2,1 mlrd. donadan, ularning jami nominal qiymati 3,0 trln. so‘mdan oshib ketdi. Ulardan turli kompaniyalar emissiya qilgan 2,4 trln. so‘mlik (80,0%) 1,3 mlrd.dona (61,9%) aksiyalar davlat yoki davlat tomonidan nazorat qilinadigan turli kompaniyalar ixtiyorida edi. Strategik ahamiyatga ega bo‘lgan korxonalar, hamda deyarli barcha xolding, davlat - aksiyadorlik va aksiyadorlik kompaniyalari aksiyalarining 51% va undan ortiq ulushlari doimiy ravishda davlat mulkchiligida saqlab qolinadi. Ushbu AJ aksiyalarini davlat qanday boshqarishi ko‘p jihatdan mamlakatning butun iqtisodiyoti rivojlanishi darajasini belgilaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
