Davlatning bozor iqtisodiyotini tartiblashdagi roli to‘g‘risidagi nazariya va qarashlar tahlili 7

Yalpi ichki mahsulot1)	96,949.6	120,242.0	144,548.3	177,153.9	210,183.1	242,495.5	302,536.8	407,514.5
91,097.7
YaIM deflyatori indeksi	121.5	115.5	111.7	114.3	110.4	108.7	119.4	128.1	120.4
Inflatsiya darajasi (o‘sish sur'ati)
O‘tgan yilning dekabr oyiga nisbatan, %	07.июн	7.0	06.авг	06.янв	05.июн	05.июл	14.апр	14.мар	04.мар
Sanoat mahsuloti	47,587.1	57,552.5	70,634.8	84,011.6	97,598.2	111,869.4	148,816.0	235,340.7	67,421.9
Iste'mol tovarlari	18,336.4	21,527.8	28,614.1	33,868.5	42,085.5	48,253.8	59,690.4	83,512.6	19,214.6
Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi 2)	48,068.3	58,549.3	69,391.3	85,101.7	103,302.0	119,726.7	154,369.4	195,103.7	20,309.1
Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar	19,500.0	24,455.3	30,490.1	37,646.2	44,810.4	51,232.0	72,155.2	124,231.3	29,885.1
Qurilish ishlari	9,504.8	11,753.9	15,219.3	20,060.4	25,423.1	29,413.9	34,698.0	51,129.3	11,179.7
Chakana savdo tovar aylanmasi	28,539.0	36,946.4	46,863.0	58,136.6	71,184.1	88,071.6	105,229.9	133,195.2	32,839.4
Xizmatlar, jami 3)	35,196.3	44,386.0	55,872.8	68,032.1	78,530.4	97,050.0	118,811.0	150,889.8	40,168.7
Tashqi savdo aylanmasi,(mln. AQSh. dollor)	26,365.9	26,416.1	28,269.6	27,530.1	24,924.3	24,232.2	26,566.1	33,429.9	9,409.2
Eksport	15,021.3	13,599.6	14,322.7	13,545.7	12,507.6	12,094.6	12,553.7	13,990.7	4,132.3
Import	11,344.6	12,816.5	13,946.9	13,984.3	12,416.6	12,137.6	14,012.4	19,439.2	5,276.9
Saldo	3,676.7	783.1	375.8	-438.6	91.0	-43.0	-1,458.7	-5,448.5	-1,144.6

2011 – 2019 yillar uchun Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar⁴

1. 
   2010-2017 yillar uchun ma'lumotlar aniqlik kiritilgan (qayta baholab chiqilgan) ma'lumotlarni hisobga olgan holda keltirilgan;
   

2) 2011-2019 yillar uchun ma`lumotlar XXTUT tasniflagichi asosida keltirilgan. 2011-2018 yillar uchun ma'lumotlar aniqlik kiritilgan (qayta baholab chiqilgan) ma'lumotlarni hisobga olgan holda keltirilgan.
3) alohida faoliyat turlarini hisoblash uslubiyatining o‘zgarishi sababli 2011 yildan boshlab ma'lumotlar aniqlashtirildi
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib Respublikamizning YaIM ko‘rsatgichlarida ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. 2017 – 2018 yillar oralig’ida YaIM hajmi 105 trillion so‘mga o‘sgan. Bunda sanoat maxsulotlari va xizmatlar ko‘rsatish soxalarining ulushi yetakchilik qilmoqda.
Ish bilan bandlik xizmati faoliyati (mehnat birjalari)ni tashkil qilish;
4) Iqtisodiy sohani tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to‘g‘risidagi, bank sohalari, qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlar).
Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o‘z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
1) Hisob stavkasini tartibga solish;
2) Moliya-kredit muassasalarining markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o‘rnatish va o‘zgartirish;
3) Davlat muassasalrining qimmatli qog‘ozlar bazoridagi operatsiyalari (davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to‘lash)
4) Davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag‘larining qarzga beriladigan va zahirada turadigan qismlari o‘zgartiradi;
5) Markaziy boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o‘sishiga ta‘sir qilishini ta‘minlaydi;
6) Davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o‘z obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog‘ozlarini sotib oladi. Natijada taklif etilgan pul miqdori o‘zgarib, bu foizga ta‘sir qiladi.
Davlatning pulga bo‘lgan talab va taklifini o‘zgartirish borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi.
Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va xarajatlar qismii o‘zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag‘larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Soliqlardan xo‘jalik sub‘ektlari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikka ta‘sir ko‘rsatishda ham keng ravishda foydalandi.
Davlat iqtisodiyotni tartib solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o‘ynaydi. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo‘yilmalari muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, bozor kon‘yunkturasi yomonlashgan, turg‘unlik yoki inqiroz sharoitida xususiy kapital qo‘yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odamda o‘sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o‘sishiga qarshi turishga harakat qiladi.
SHuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator shakllarini ham ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi;
2. Ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni davlat tomonidan rag‘batlantirish hamda iqtisodiyotdagiikibiy siljishlarni ta‘minlash;
3. Investitsiya jarayoni va iqtisodiy o‘sishni davlat tomonidan tartibga solish;
4. Ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta‘sir ko‘rsatish;
5. Qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Dasturning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo‘lishi mumkin. O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyaga ega bo‘ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob‘ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiyotga davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag‘batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va eksportlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreitlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to‘lovlarini o‘zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir.
Xullas, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishda qo‘llaniladigan vosita va dastaklari birgalikda milliy iqtisoiyotni takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlkatlarning tashqi iqtisodiy aloqalariga o‘z ta‘sirini ko‘rsatib boradi.
II-BOB Iqtisodiyotni tartibga solishda pul-kredit va budjet-soliq vositalarining o'rni.
2.1 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda pul-pul kredit vositalarining o‘rni va takomillashtirish yo‘nalishlari
Moliyaviy mexanizmlar va moliyaviy munosabatlarni ishlash uchun pul tovarining mavjudligi va uni aylanma harakati muhim rol o‘ynaydi. Pulning o‘z vazifalarini bajarish jarayonidagi to‘xtovsiz harakati pul muomalasi deyiladi.
Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlanib qo‘yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi.
Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
1. Milliy pul birligi (so‘m, dollar, yena, onetary x.q.);
2. Naqd pul muomalasida qonuniy to‘lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog‘oz, onetary kredit pullar tizimi;
3. Pul emissiyasi, ya‘ni belgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi;
4. Pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari.
Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va onet tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi.
Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, vekselllar, akkreditivlar, to‘lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi.
Muomalada mavjud bo‘lgan pul massasi (naqd va kredit pullari) qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi.
Pul muomalasi o‘ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Shunday qonunlardan biri va eng muhim muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir.