Davlatiy moliya

20-MAVZU: BYUDJETLARARO MUNOSABATLAR 

REJA: 

1. Byudjetlararo munosabatlar to‘g‘risida tushuncha. 

2. Byudjetlararo munosabatlarning shakllari. 

3. Byudjet  tizimi  bo‘g‘inlari  daromadliligini  tartibga  solishda 

byudjetlararo munosabatlarning ahamiyati. 

4. Byudjetlararo munosabatlarning jahon tajribalari. 

1. Byudjetlararo munosabatlar to‘g‘risida tushuncha 

Barcha  mamlakatlarda  ularning  geografik  joylashuvi,  tarmoqlarning  turli 

darajada rivojlanishi va boshqa omillar sababli mintaqalar ishlab chiqarish, daromad 

va ijtimoiy salohiyatning boshlang‘ich imkoniyatlari bir xilda emas. Biroq davlatning 

eng  muhim  vazifalaridan  biri  o‘z  fuqarolari  farovonligining  barqaror  o‘sishini 

ta’minlash va barcha mintaqalarning rivojlanishi uchun bir xil sharoitlar yaratishdir. 

Bunga esa davlatning moliyaviy resurslarini byudjetlararo munosabatlar orqali qayta 

taqsimlash orqali erishiladi. 

---

343 

O‘zbekiston Respublikasida 2013-yil qabul qilingan “Byudjet kodeksi”ning 132-

moddasida  Byudjetlararo  munosabatlarga  quyidagicha  yondoshilgan,  Byudjetlararo 

munosabatlar  O‘zbekiston  Respublikasining  respublika  byudjeti,  Qoraqalpog‘iston 

Respublikasining  respublika  byudjeti,  viloyatlarning  viloyat  byudjetlari,  Toshkent 

shahrining  shahar  byudjeti,  tumanlar,  shaharlar  byudjetlari,  shuningdek  davlat 

maqsadli  jamg‘armalari  byudjetlari  o‘rtasidagi  Kodeks  bilan  tegishli  byudjetlarga 

biriktirilgan  xarajatlarni  amalga  oshirish  uchun  zarur  bo‘lgan  tegishli  byudjetlarni 

moliyaviy resurslar bilan ta’minlashga doir munosabatlardir. 

Byudjet jarayonida: 

  O‘zbekiston  Respublikasi  respublika  byudjetining  tumanlar  va  shaharlar 

byudjetlari bilan; 

  davlat  maqsadli  jamg‘armalari  byudjetlarining  tumanlar  va  shaharlar 

byudjetlari bilan; 

  Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  respublika  byudjetining,  viloyatlar  viloyat 

byudjetlarining  va  Toshkent  shahri  shahar  byudjetining  bir-biri  bilan,  shuningdek, 

boshqa ma’muriy-hududiy birlikning tumanlari va shaharlari byudjetlari bilan; 

  tumanlar  va  shaharlar  byudjetlari  o‘rtasida  o‘zaro  munosabatlariga  yo‘l 

qo‘yilmaydi. Byudjetlararo munosabatlarning birmuncha to‘laroq ta’rifi rus iqtisodchi 

olimlari  A.M.Babich  va  L.N.Pavlova  tomonidan  tayyorlangan  “Финансы”  nomli 

darsligida  berilgan:  “Byudjetlararo  munosabatlar  davlat  hokimiyat  organlari, 

markaziy hokimiyat va mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari o‘rtasida byudjetlarni 

tuzish  va  ijro  etish  hamda  byudjet  jarayonini  tashkil  etish  bilan  bog‘liq  huquq  va 

majburiyatlar,  vakolatlarning  biriktirilishi  va  chegaralanishiga  oid  munosabatlar 

majmuidir”

96

. 

Ushbu ta’rifni ham yetarlicha aniq berilgan deb hisoblab bo‘lmaydi, chunki u 

mazkur  muammoni  hal  etishning  huquqiy  asoslarini  ko‘rib  chiqish  va  tayyorlash 

jarayonidagi  munosabatlarnigina  aks  ettiradi.  Byudjetning  ijro  etilishi  davomida 

mablag‘larning  bir  byudjet  bo‘g‘inidan  boshqasiga  yoki  bir  darajadagi  byudjetlar 

o‘rtasidagi haqiqatdagi harakati haqida ushbu ta’rifda umuman fikr bildirilmagan. 

Byudjetlararo  munosabatlar  mazmuni  va  turli  adabiyotlarda  talqin  etilish 

darajasini  tahlil  etish  natijasida  shunday  xulosa  qilish  mumkin:  byudjetlararo 

munosabatlar sodir bo‘layotgan byudjet tizimi darajalariga ko‘ra ularni byudjet tizimi 

pog‘onalari  o‘rtasidagi  va  bir  darajadagi  byudjet  bo‘g‘inlari  o‘rtasidagi 

munosabatlarga bo‘lish mumkin. Demak, “byudjetlararo munosabatlar” tushunchasi, 

bizning fikrimizcha, quyidagilarni o‘z ichiga olmog‘i lozim: 

−  byudjet  jarayonida  yuzaga  keluvchi  munosabatlarning  birmuncha  to‘liqroq 

tarkibini; 

                                                           

96

Бабич А. М. Финансы: Учебник/ А. М. Бабич, Л. Н.Павлова. -М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2000. 

---

344 

−  davlat  hokimiyati  boshqaruv  organlarining  o‘zaro  (bir  darajadagi) 

munosabatlarini; 

−  quyi byudjet bo‘g‘inlarining respublika byudjeti bilan o‘zaro munosabatlarini; 

−  moliyaviy  yordamning  nafaqat  yuqoridan  quyiga,  balki  quyi  byudjetlardan 

yuqori byudjetlarga ham berilish holatlarini va hokazo. 

Bulardan  kelib  chiqib,  byudjetlararo  munosabatlarning  iqtisodiy  voqelik 

sifatidagi tabiatini tahlil qilish asosida quyidagilarni ta’kidlash zarur: 

−  birinchidan, byudjetlararo munosabatlar – keng qamrovli byudjet siyosatini 

markaziy va hududiy darajada amalga oshirish jarayonining ajralmas qismidir; 

−  ikkinchidan,  byudjetlararo  munosabatlar  byudjet  siyosatining  boshqa 

yo‘nalishlariga nisbatan birlamchi ahamiyat kasb etadi; 

−  uchinchidan,  byudjetlararo  munosabatlar  —  nafaqat  boshqaruvning  turli 

darajalaridagi  hokimiyat  organlari  o‘rtasidagi  munosabat,  balki  eng  avvalo, 

mamlakatning  ma’muriy-hududiy  tuzilmalari  subyektlari  o‘rtasida  markaz  orqali 

shakllangan  va  davlat  hokimiyatiga  uning  aniq  funksiyalarini  hududiy  darajada 

bajarish,  jamiyat taraqqiyoti uchun normal sharoitlarni  yaratish  maqsadida berilgan 

barcha  pul  mablag‘larining  taqsimlanishi  va  qayta  taqsimlanishi  jarayonidagi 

munosabatlardir; 

−  to‘rtinchidan,  hududlardan,  joylardan  markaziy  hokimiyat  (respublika 

darajasi)ga  mablag‘lar  tushib  turishining  ta’minlanishi  o‘z  navbatida  ularga  davlat 

boshqaruvi bo‘yicha aniq vazifalar va majburiyatlarning bajarilishini talab qilib olish 

huquqini  ham  beradi,  bu  holat  respublika  davlat  hokimiyatining  o‘z  hududlari 

manfaatida yagona va samarali boshqaruvni ta’minlaydi. Shu bilan birga, respublika 

byudjetidan mahalliy byudjetlarga mablag‘larning ajratilishi mamlakatni markazdan 

boshqarishda  mahalliy  byudjetlar  zimmasidagi  majburiyatlarning  bajarilishi  uchun 

dastak  yaratadi  hamda  hududlarda  ma’lum  mahalliychilik  kayfiyatlari  yuzaga 

kelishining obyektiv asoslarini bartaraf etadi; 

−  beshinchidan, byudjetlararo munosabatlar - bu mutlaqo teng ahamiyatli tarzda 

quyidan yuqoriga va yuqoridan quyiga harakatlanuvchi moliyaviy oqimlardir. Ushbu 

munosabatlarsiz turli darajadagi byudjetlarni muvaffaqiyatli shakllantirib bo‘lmas edi. 

Shu sababli ushbu moliyaviy oqimlar mahalliy byudjetlarni shakllantiruvchi ta’sirchan 

omil hisoblanadi. 

Shunday  qilib,  byudjetlararo  munosabatlarga  quyidagicha  ta’rif  berishimiz 

mumkin:  “Byudjetlararo  munosabatlar  –  davlat  byudjet  mexanizmining  muhim 

ajralmas  elementi  bo‘lib,  mamlakatning  ma’muriy-hududiy  tuzilmalari  subyektlari 

o‘rtasida  markaziy  boshqaruvning  markazdan  turib  barcha  moliyaviy  oqimlarni 

taqsimlash  jarayonini  oqilona  tartibga  solishni  ta’minlaydi  va  bundan  tashqari, 

markaziy hukumatning aniq funksiyalarini davlat boshqaruvining turli darajalarida 

huquq  va  majburiyatlarni  o‘zaro  taqsimlab  olish  orqali  bajarish  uchun  davlat 

---

345 

byudjetida  jamlangan  pul  mablag‘larining  ushbu  subyektlar  o‘rtasida  qayta 

taqsimlanishini o‘z ichiga oluvchi munosabatlar yig‘indisidir”

97

.