Davlatiy moliya

3. Aylanma mablag’larni me’yor(norma)lashtirish 

Aylanma kapitalni rejalashtirish va undan foydalanishni tashkil qilish uchun 

unga nisbatan bo’lgan ehtiyojni aniqlash usullari va rejalashtirish tizimini ishlab 

chiqmoq  lozim.  Moddiy  resurslar  va  ular  zaxiralarining  harakatini  boshqarish 

tizimini  avtomatlashtirish  xususida  o’ylamoq,  aylanma  kapital  va  uni 

---

447 

shakllantirish manbalaridan samarali foydalanish, materiallarning sarfla-nishi va 

ularning saqlanishi ustidan nazoratni ta’minlash kerak. 

Yuqoridagilarni amalga oshirish maqsadlariga xizmat qilish uchun aylanma 

mablag’lar quyidagi ikki ikki guruhga bo’linadi: 

  me’yor(normalashtiriladigan aylanma mablag’lar; 

  me’yor(norma)lashtirilmaydigan aylanma mablag’lar. 

Me’yorlashtiriladigan  aylanma  mablag’larga  aylanma  ishlab  chiqarish 

fondlari  va  realizatsiya  qilinmagan  tayyor  mahsulot  zaxiralari  kiradi. 

Me’yorlashtirilmaydigan  aylanma  mablag’lar  esa  ombordagi  tayyor  mahsulot 

zaxira-laridan tashqari muomala fondlarining barcha elementlarini o’z tarkibiga 

oladi. Aylanma kapitalning o’lchamini optimallashtirish  uchun moddiy aylanma 

mablag’larning rejalashtirilishi amalga oshiriladi. 

Moddiy  aylanma  mablag’larni  rejalashtirishning  asosini  normativ  usuli 

tashkil  etadi.  Unga  ko’ra  aylanma  mablag’larning  normativi  belgilanadi, 

transport,  sug’urta,  tayyorgarlik,  texnologik,  joriy  zaxiralarni    ham  qo’shgan 

holda  zaxiralar  normalashtiriladi,    moddiy  resurslarning  barcha  ko’rinishlari, 

tugallanmagan ishlab chiqarish, ombordagi tayyor mahsulotga nisbatan xarajatlar 

normasi o’rnatiladi. 

Aylanma  mablag’larni  me’yorlashtirish  jarayoni  bir  necha  bosqichlardan 

iborat.  Dastlab,  aylanma  mablag’larning  har  bir  elementi  bo’yicha  ishlab 

chiqarish zaxiralarining normasi ishlab chiqiladi. Ishlab chiqarish zahiralarining 

me’yori ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlovchi ularning ilmiy 

asoslangan rejali hajmidan iborat bo’lib, u eng avvalo, quyidagilarni o’z ichiga 

oluvchi XYS ish sharoitiga bog’liq: 

  ishlab chiqarish tsiklining uzoq-yaqinligi; 

  ishlab chiqarishga materiallarni kiritish davri; 

  mol yetkazib beruvchilarning uzoqligi; 

  mol etkazib berish partiyalarining kompleksligi yoki hajmi; 

  materiallar sifati; 

  hisob-kitoblar tizimi; 

  va boshqalar. 

Norma (me’yor) normalashtiriladigan moddiy resurs-larga (ularning har bir 

turi  bo’yicha)  bo’lgan  o’rtacha  kunlik  ehtiyojlarning  hajmi  va  mol  etkazib 

berishlar  o’rtacha  intervali  (oraliq)ning  uzunligini  hisobga  olgan  holda  kunlik 

zaxiralarda  o’rnatiladi  (belgilanadi).  Demak,  agar  ana  shu  oraliq,  masalan,  24 

kunga teng bo’lgan bo’lsa, shunga mos ravishda zaxiralar shu kunlar oralig’ida 

ishlab  chiqarish  tsiklining  normal  (sog’lom)  rivojlanishini  ta’minlashga  etarli 

bo’lmog’i lozim. 

---

448 

Kunlarda ifodalangan zaxiralar va ma’lum bir ko’rinishdagi tovar-moddiy 

boyliklar xarajatlarining normasi (me’yori) asosida normalashtiriladigan zaxira-

larni  yaratish  uchun  zarur  bo’lgan  aylanma  mablag’larning  hajmi  aniqlanadi. 

Agar  me’yor  kunlarda  aniqlansa  (belgilansa),  u  holda  aylanma  mablag’larning 

normativi XYSning sog’lom (normal) faoliyat ko’rsatishi uchun minimal darajada 

zarur  bo’lgan  tovar-moddiy  boyliklarning  pulda  ifodalangan  rejalashtirilgan  

zaxiralaridan iboratdir. 

Qandaydir  bir  resurslarning  zaxiralariga  avanslash-tiriladigan  aylanma 

mablag’lar normativining formulasi quyidagi ko’rinishga ega: 

𝑵 = 𝑬 ∗ 𝑼 ∗ 𝑩