Davlat va huquq

prezident oldida hisobot beradi. Prezident davlat boshlig‘i

71
hisoblanadi va prezident maxsus tartibda xalq tomonidan saylanadi.
Masalan: Rossiya, AQSH, Fransiya, Italiya, O‘zbekiston
Respublikasi va boshqalarda prezident xalq tomonidan saylanadi.
Bu borada tegishli qonunlar mavjud.
Parlamentar respublikada  –  hukumat parlament tomonidan
tuziladi va u parlament oldida hisobot beradi. Parlament vakillik
va qonun chiqaruvchi idora bo‘lib, ijro hokimiyatini amalga
oshirishda asosiy o‘rinni hukumat boshlig‘i egallaydi. Hukumat 
–  Vazirlar Kengashi deb nomlanib, u parlament tomonidan
tuziladi va uning oldida javob beradi. Germaniya, Hindiston,
Turkiya kabi davlatlar parlamentar respublika shaklidagi davlatlar
qatoriga kiradi.
3-§. Davlatning tuzilish shakli
Davlatning  tuzilish shakli deganda, u davlatni siyosiy,
ma’muriy, hududiy tuzilishi va uni oliy organlari bilan mahalliy
organlari o‘rtasidagi aloqalar nazarda tutiladi. Davlat tuzilish shakli
ikkiga bo‘linadi: oddiy  (unitar);  murakkab (federativ va
konfederativ).
Oddiy (unitar) davlat tuzilishida ma’muriy hududiy qismlarga
(viloyatlar, shtatlar, okruglar, grafliklar, tumanlarga)  bo‘linib, u
yagona oliy organga, yagona boshqaruv organlari tizimiga, bitta
Konstitutsiyaga yagona fuqarolikka, muayyan hududga, davlat
chegarasiga, yagona armiyaga va qonunchilik tizimiga ega bo‘lgan
davlatdir. Masalan, Fransiya, Italiya, Ukraina, Qozog‘iston kabi
davlatlar unitar davlatlar hisoblanadi.
Unitar davlatlar hududida boshqa mustaqil davlatlar mavjud
bo‘lmaydi. Unitar davlatlar ichidagi ma’muriy-hududiy
bo‘linmalar faqat mahalliy masalalarni hal etish huquqiga ega,
markaziy yagona davlat hokimiyati mamlakatning butun hududiga
o‘z ta’sirini tanho o‘tkazadi.
Federativ davlat  –  teng huquqli respublikalar, shtatlar,
kontonlar va boshqa davlat tuzilmalarining ixtiyoriy birlashuvidan
iborat. Federativ davlat tarkibiga kiruvchi subyektlar o‘zining
qonun chiqaruvchi organlariga, o‘z hukumatiga, sud organlariga
ega bo‘lgan bir necha davlat tuzilmalari ittifoqidan iborat bo‘ladi.
Federativ davlat belgilari quyidagilardan iborat:

72
Birinchidan, uning hududi subyektlar hududi yig‘indisidan
iborat bo‘ladi. Ikkinchidan, oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi
va sud hokimiyati federatsiya va subyektlar miqyosida ikki
pog‘onali bo‘ladi. Federatsiya va uning subyektlarining vakolatlari
federatsiya konstitutsiyasida belgilab qo‘yiladi. Uchinchidan, ikki
fuqarolik mavjud bo‘lib, u har bir fuqaroning bir vaqtning o‘zida
ham federativ davlat fuqarosi, ham federatsiya subyekti fuqarosi
ekanligini bildiradi.
Federatsiya tarkibiga kiruvchi davlatlar ixtiyoriy ravishda
birlashib, markazlashgan davlatni tashkil qiladi. Federatsiyada
barcha a’zolar nomidan markaziy idoralar mamlakat ichki va
tashqi siyosatida yagona ish olib boradi va uning manfaatlarini
himoya qiladi. Masalan, dunyoda hozirgi kunda yigirmadan
ortiq federativ shakldagi davlatlar mavjud. Bular Rossiya,
Braziliya, Hindiston, Germaniya, AQSH, Shveysariya,
Meksika, Kanada va boshqalar.
Konfederatsiya  –  bir necha davlatlarning ayrim muhim sohalar,
ya’ni iqtisodiy, siyosiy, mudofaa masalalari bo‘yicha tuzgan
ittifoqidir. Konfederatsiyada yagona davlat hududi, yagona
fuqarolik bo‘lmaydi. Konfederatsiya bu to‘la mustaqil davlatlarning
ko‘ngilli ittifoqidir. Uning belgilari quyidagilardan iborat:
1)  konfederatsiya muayyan maqsadlarga erishishi uchun
birlashgan mustaqil davlatlarning ittifoqi;
2)  barqaror bo‘lmagan siyosiy tuzilma;
3)  yagona hududning bo‘lmasligi;
4)  yagona fuqarolikning o‘rnatilmasligi;
5)  konfederatsiya subyektlari undan erkin holatida chiqib ketishi
mumkinligi;
6)  konfederatsiya subyektlari qonunchilik hujjatlarini
qo‘llamaslik huquqiga egaligi;
7)  konfederatsiya vakolatiga cheklangan doiradagi masalalarni
hal etish kirishi;
8)  konfederatsiya budjeti uning a’zolari ixtiyoriy badallaridan
tashkil topishi.
Hozirgi vaqtda Yevropaning 15 ta davlatini birlashtirgan
Yevropa ittifoqi davlatlarining hamdo‘stlik konfederatsiyasi
mavjud. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi konfederatsiya emas.

73
4-§.  Siyosiy rejim
Siyosiy rejim  –  davlat hokimiyatini amalga oshirishda
foydalaniladigan tartib va usullarning yig‘indisi.
Siyosiy rejim tushunchasi keng va tor ma’noda qo‘llaniladi.
Keng ma’nodagi yondashuvda siyosiy rejim barcha siyosiy hayot,
umuman jamiyat siyosiy tizimi hodisalarining namoyon bo‘lishi
va tartibi tushuniladi. Tor ma’nodagi yondashuv esa siyosiy rejimni
faqat davlat hayoti, davlat hokimiyatini ro‘yobga chiqarish bilan
bog‘liq hodisalar va usullar namoyon bo‘lishi tarzida talqin etadi.
Har bir mamlakatda davlat hokimiyati o‘ziga xos xususiyatlarga
ega, shu bois siyosiy rejim ham turlicha qaror topadi va namoyon
bo‘ladi. Biroq siyosiy rejimni muayyan belgilariga ko‘ra ikki turga
ajratish mumkin: avtoritar va demokratik rejimlar.
Avtoritar siyosiy rejimni izohlaydigan asosiy xususiyatlar
quyidagilardan iborat:
 –  fuqarolarning huquq va erkinliklarining cheklanganligi, bekor
qilinganligi yoki umuman yo‘qligi;
 –  davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatining
cheklanganligi, tugatilganligi yoki umuman taqiqlanganligi;
 –  davlat hokimiyati ustidan xalq nazoratining yo‘qligi, ularning
yashirin usullar bilan shakllantirilishi;
 –  butun hokimiyatning yagona shaxs (bir organ yoki bir necha
shaxs) qo‘lida to‘planganligi;
 –  davlat hokimiyatini amalga oshirishda ma’muriy  –
 buyruqbozlik, ba’zan terrorchilik (o‘zboshimchalik, zo‘ravonlik)
usullarining qo‘llanilishi;
 –  taraqqiyparvar siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalari
faoliyatining taqiqlanganligi, cheklanganligi yoki tarqatib
yuborilganligi;
 –  siyosiy monizm,  ya’ni yakka mafkuraning ustunligi, uning
davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarilganligi;
 –  fuqarolik jamiyatining mavjud emasligi, uning institutlarining
cheklanganligi, ijtimoiy manfaatlarni ifodalash imkoniyatlarining
taqiqlanganligi.
Davlat va huquq nazariyasida avtoritar rejimning despotik,
tiraniya, totalitar, fashistik va h.k. tarixiy turlari farqlanadi.
Demokratik siyosiy tartibda davlat fuqarolarning huquq va

74
erkinliklarini ta’minlash, aholini turli jamoat tashkilotlariga
birlashtirish, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini xalq
ishtirokida saylash, davlatni boshqarishda keng xalq ommasining
ishtirok etishi ta’minlanadi. Demokratik tartib ikki shaklda
amalga oshiriladi: vakillik demokratiyasi va bevosita demokratiya.
Vakillik demokratiyasida xalq o‘zi saylagan deputatlari orqali
davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan iqtisodiy, siyosiy va huquqiy
masalalarni muhokama qilish, hal etish haqida qaror qabul qilish
va davlatni idora etishda qatnashadi.
Bevosita demokratiyada davlatni idora etishda xalqning bevosita
ishtiroki ta’minlanadi, ya’ni davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan
masalalarni hal etishda umumxalq ovoziga qo‘yish (referendum)ni
amalga oshirish mumkin. G‘ayridemokratik siyosiy tartib
demokratik usulga qarshi bo‘lib, totalitar, avtoritar va fashistik
shaklda bo‘ladi.
Totalitar usulda davlat boshqaruvi markazlashgan va
buyruqbozlik asosida bo‘ladi. Fuqarolarning huquq va erkinliklari
ta’minlanmaydi, barcha davlat hokimiyati yagona diktatura tarzida
amalga oshiriladi. Masalan, sobiq Ittifoq yagona kommunistik
partiya diktaturasi asosida boshqarilgan. U totalitar davlat bo‘lib,
oxir-oqibat inqirozga uchradi.
Demokratik siyosiy rejimning asosiy xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
 –  fuqarolar huquq va erkinliklari kafolatlarining mavjudligi;
 –  davlat hokimiyatining birdan-bir manbayi xalq ekanligi;
 – vakillik hokimiyat organlarining to‘laqonli faoliyat
ko‘rsatishi;
 –  siyosiy qarorlar qabul qilinishi ustidan xalq nazoratining
o‘rnatilganligi;
 –  hokimiyat vakolatlarining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi
va sud o‘rtasida taqsimlanganligi;
 –  davlatning fuqarolik jamiyati hayotiga qonunsiz aralasha
olmasligi;
 – huquqni muhofaza etuvchi organlar faoliyatining qonunga
to‘la asoslanganligi;
 –  jamoat birlashmalari tizimining, fuqarolar o‘zini o‘zi
boshqarish idoralarning mavjudligi;

75
 – siyosiy partiyalarning muholifatda bo‘lish erkinligining
ta’minlanganligi;
 –  siyosiy plyuralizm qaror topganligi  –  turli ijtimoiy guruhlar
o‘z manfaat (fikr)larini erkin ifodalash imkoniyatiga egaligi; 
 –  fuqarolik jamiyatining shakllanganligi.
 Demokratik siyosiy rejim doirasida liberal  yoki  liberal-
demokratik rejim turlari farqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin,
davlatni boshqarishda prezidentlik instituti joriy etildi. O‘zbekiston
Respublikasi boshqaruv shakli bo‘yicha Prezidentlik Respublikasi
shaklidagi davlat, tuzilish shakli bo‘yicha oddiy  –  unitar davlatdir,
siyosiy rejimiga ko‘ra, demokratik tartibdagi davlat. O‘zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishgan kunidan boshlab hozirgi kunga
qadar o‘zining mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Bu
Prezidentimiz I.A. Karimovning: «O‘zbekistonning o‘z istiqlol
va taraqqiyot yo‘li» risolasida ham ko‘rsatib o‘tilgan.  Bu risolada
yosh suveren davlat rivojlanishining besh tamoyili belgilab berilgan:
 iqtisodning siyosatdan ustunligi, davlat bosh islohotchi, qonun
ustuvorligi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi
va kuchli ijtimoiy siyosat. Unga ko‘ra O‘zbekiston o‘z taraqqiyot
yo‘lida umuminsoniy qadriyatlarni qayta tiklash, inson huquqlari
va erkinliklarining ustuvorligini tan olish asosida xalqaro va sharq
milliy davlatchilik tajribalariga asoslanib, kelgusida demokratik
huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etadi.
1991-yilning 31-avgust kuni o‘zbek xalqining o‘z taqdirini o‘zi
belgilash huquqi amalga oshdi  –  O‘zbekiston Respublikasining
davlat mustaqilligi e’lon qilindi. Respublika butun ko‘pmillatli
aholisining irodasi «O‘zbekiston Respublikasi davlat
mustaqilligining asoslari to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonunda
mustahkamlandi hamda umumxalq referendumida yakdil tasdig‘ini
topdi. Mustaqillik qo‘lga kiritilishi bilan darhol respublikada
demokratik huquqiy davlat asoslari vujudga keltirila boshlandi.
Respublikada  amalda hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro
etuvchi va sudlov hokimiyatlariga bo‘linishi tamoyili amal
qilmoqda.
Ikki palatali parlamentning qaror topishi (2004-yil, dekabr  –
 2005-yil, yanvar) davlatchiligimiz taraqqiyotida yangi bosqichni

76
1
 Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí: ìèëëèé èñòè³ëîë, è³òèñîä, ñè¸ñàò, ìàôêóðà.
 1-æèëä. – T.: «¤çáåêèñòîí», 1996. 40-bet.
boshlab berdi. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senatining
huquqiy asosini vujudga keltirish maqsadida «O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida»,
«O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida»  hamda
«O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida» konstitutsiyaviy qonunlar qabul
qilindi.
Bularning hammasi qonun chiqarish ishini yanada faol yo‘lga
qo‘yishni taqozo etadi. Davlat boshqaruvining yangi tizimi
shakllandi. Boshqaruvning prezidentlik respublikasi shakli bu
tizimning o‘zagi bo‘ldi. Joylardagi boshqaruv tizimida viloyatlar,
tumanlar va shaharlarda hokimlik lavozimlari joriy etildi. Qonun
ustuvorligini, qonun oldida barcha fuqarolarning tengligini
ta’minlovchi sud hokimiyatini qayta tashkil etish va vakolatlarini
yanada kengaytirish ishlari faol olib borilmoqda. Prezident I.  A.
 Karimov «O‘zbekiston boshqa davlatlar taraqqiyoti jarayonida
to‘plangan va respublika sharoitiga tatbiq qilsa bo‘ladigan barcha
ijobiy va maqbul tajribalardan shak-shubhasiz samarali
foydalanadi»,  –  deb ta’kidladi
1
.  

77
Davlatning shakllari
Davlatning 
boshqaruv 
shakllari
Davlatning 
tuzilish 
shakllari
            Siyosiy rejim
monarxiya
respublika
unitar
   
federativ
konfederativ
Ilk-feodal
Tabaqa – vakillik   Dualistik
 Aristokratik
Demokratik
1. 
Demokratik
monarxiya
monarxiyasi
  
 monarxiya
 respublika
respublika
2. 
Liberal-
demokratik
3. Avtoritar
4. Fashistik
Mutlaq
Cheklangan monarxiya
Parlamentar
Prezidentlik
5. Totalitar
monarxiya
   (kon
stitutsiyaviy,
respublika
respublikasi
      parlamentar)
Izoh: quldorlik tuzumida monarxiyaning Sharq dispotiyasi ko‘rinishi ham bo‘lgan.
Masalan: Qadimgi Bobil, Qadimgi Misr, Qadimgi Xitoy.
Sharqiy dispotiya monarxiyasi boshqaruvning qattiq markazlashganligi va shoh hokimiyatining cheklanmasligi
bilan xarakterlanadi.

78
VI BOB. DAVLAT FUNKSIYALARI
1-§. Davlat funksiyasi tushunchasi
Davlat o‘z oldida turgan vazifalarni bajarish uchun faol, qat’iy
harakat qiladi. Davlatning mazkur harakatlarini, butun faoliyatini
ta’riflash uchun yuridik fanda “davlat funksiyasi”  degan ibora
kiritilgan.
Davlatning vazifalari va funksiyalarini to‘la tushunib olish, tahlil
eta bilish uning mohiyatini yanada kengroq, chuqurroq o‘rganishga
yordam beradi. Davlatning mohiyati uning funksiyalarida yana ham
yorqinroq namoyon bo‘ladi. Davlatning funksiyasi – bu davlat
oldida turgan vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan davlat
faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridir. Olimlarning davlat funksiyasiga
bergan ta’riflarida jiddiy farq yo‘q, ularning hammasi ham davlat
funksiyasini uning faoliyati yo‘nalishi bilan bog‘laydilar. Davlatning
vazifasi va funksiyasi bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan ikki ma’nodagi
tushunchadir. Har bir davlatning vazifasi u amalga oshiradigan
bosh asosiy yo‘lni belgilaydi, butun faoliyatini ana shu vazifalarni
hal etishga qaratadi. Davlatning funksiyalari esa davlatning
vazifalaridan kelib chiqadi. Davlatning vazifalariga muvofiq amalga
oshiriladigan harakatlar, faoliyat ularning funksiyalarini tashkil etadi.
Davlat funksiyalari jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tarkibidan,
ijtimoiy guruhlar, jamoalar, xalq manfaatlaridan kelib chiqadigan
maqsad va vazifalarning hal qiluvchi ta’siri ostida shakllanadi.
«Davlat funksiyasi» nafaqat siyosiy mazmundagi va boshqaruvga
oid tushuncha, balki yuridik ma’nodagi hodisadir. Chunki,
funksiyalar asosan huquqiy shakllarda amalga oshiriladi. Yuridik
adabiyotlarda davlat funksiyalarini amalga oshirish shakli deganda:
– birinchidan, davlat mexanizmi asosiy bo‘g‘inlarining faoliyati
tushuniladi;
– ikkinchidan, davlat funksiyalarini amalga oshirishning tashqi
ko‘rinishi, belgilari, tartibi tushuniladi.
Dastlabki mezonga ko‘ra, davlat funksiyalarini amalga oshirish
shakllari quyidagicha: 1) qonun ijodkorligi; 2) boshqaruv (ijro etish);
3) sud faoliyati; 4) nazorat faoliyati.
Qonun ijodkorligi faoliyati orqali davlatning yuqori vakillik
organlari jamiyatdagi barcha subyektlar bajarishi majburiy bo‘lgan
qonunlar yaratadi. O‘zbekiston Konstitutsiyasiga muvofiq qonunlar
ikki palatali parlament – Oliy Majlis tomonidan yoki referendum

79
orqali qabul qilinadi. Qonunlarni qabul qilishdan maqsad jamiyatga
rahbarlik qilish, undagi barcha ijtimoiy munosabatlarni ijtimoiy
taraqqiyot manfaatlari yo‘lida huquqiy tartibga solishdan iborat.
Boshqaruv (ijro etish) faoliyati  vositasida davlatning ko‘pgina
funksiyalari bajariladi. Chunki, ijroiya hokimiyat davlatning muhim
bo‘g‘ini bo‘lib, jamiyat hayotini tashkil etishda salmoqli o‘rin tutadi.
Mazkur hokimiyat davlat organlarining asosiy qismini, mansabdor
shaxslarning eng ko‘p sonini o‘z ichiga oladi. Ijroiya hokimiyatning
asosiy vazifasi – qonunlar ijrosini ta’minlash, keng miqyosda
boshqaruv va farmoyish berish faoliyatini amalga oshirishdan iborat.
Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasining ijro
hokimiyati organi  –  Hukumat hisoblanadi. Konstitutsiyaga muvofiq
Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy-madaniy
sohaning faoliyatiga rahbarlik qiladi; mamlakat qonunlarining,
parlament palatalari qarorlari, Prezident farmonlari, qarorlari va
farmoyishlarining ijrosini ta’minlaydi.
Vazirlar Mahkamasi:
– iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy vazifalarni bajaradi;
– mulkchilikning barcha shakllarini uyg‘unlashtiradi, ularning
tengligini ta’minlaydi;
– bozor iqtisodiyotining huquqiy qurilishini ro‘yobga chiqarish
asosida erkin tadbirkorlik uchun shart-sharoit yaratadi, xo‘jalik
yuritishning yangi shakllarini barpo etishga ko‘maklashadi;
– respublika budjetini shakllantiradi va ijro etadi, mamlakatning
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish istiqbollarini va milliy dasturlarini
ishlab chiqadi va ularning ijrosini ta’minlaydi;
– fan va texnika sohasini boshqaradi;
– fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish, sog‘liqni saqlash, xalq
ta’limini rivojlantirish choralarini ko‘radi, shuningdek, boshqa
ijroiya funksiyalarni bajaradi.
Sudlov faoliyati. Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida,
mustaqil shoxobchalaridan biri bo‘lib, jamiyat hayotida odil sudlovni
amalga oshirishga safarbar etilgandir. Odil sudlov – davlat
faoliyatining maxsus yo‘nalishi bo‘lib, bunda vakolatli sud
muassasasi (sudlar) huquq normalari talablarini buzishdan kelib
chiquvchi nizoli holatlarni muhokama etib, ularni qonun doirasida
hal etadi. Odil sudlovning oliy maqsadi – kuch va zo‘ravonlik
g‘oyasini huquq ustuvorligi va adolat g‘oyalari bilan almashtirishdan
iborat.

80
Nazorat faoliyati. Davlat apparatiga kiruvchi barcha davlat
organlari tarkibida qonunchilik va huquqiy tartib-intizom ustidan
nazorat yurituvchi tuzilmalar mavjud. Ushbu tuzilmalar o‘z
tasarruflari va vakolatlariga kiradigan sohada nazorat faoliyatini
amalga oshiradi. Davlat nazorati tizimida prokuror nazoratini, soliq
nazoratini, bojxona nazoratini, sud nazoratini, ekologiya nazoratini,
sanitariya-epidemiologiya nazoratini, tog‘-kon sanoati nazoratini,
iste’mol mahsulotlari ustidan (sertifikatlash) nazoratini va boshqa
turdagi nazorat faoliyati turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Davlat funksiyalarini amalga oshirishning huquqiy shakllari
deyilganda, davlat organlarining o‘z tashqi belgi va xususiyatlariga
ko‘ra bir turdagi faoliyati tushunilib, bu faoliyatning oqibatida albatta
muayyan huquqiy hujjat (akt) qabul qilinadi.
Davlat funksiyalarini amalga oshirishning quyidagi shakllarini
ko‘rsatish mumkin:
– huquqni ijod qilish (qonun ijodkorligi faoliyati);
– huquqni ijro etish (ijroiya-farmoyish berish faoliyati);
– huquqni qo‘riqlash (odil sudlov nazorat faoliyati).
Davlat va uning organlari o‘z funksiyalarini ma’lum metod
(usul)lar vositasida amalga oshiradi. Ushbu usullar qatoriga –
ishontirish, majbur qilish, rag‘batlantirish singarilar kiradi.
Davlatning har bir aniq funksiyasi davlat hokimiyatini amalga
oshirishning mazmuni, shakli va usullari uzviyligida namoyon
bo‘ladi.
Davlat funksiyalarining asosiy xususiyatlari quyidagilar bilan
belgilanadi:
 –  funksiyalar davlatning mohiyati va ijtimoiy holati bilan
bevosita bog‘liq;
 –  ular o‘zgaruvchan tabiatga ega bo‘lib, davlatning shakllanishi,
mustahkamlanishi va rivojlanishiga yo‘naltirilgan. Har bir tarixiy
davrda davlatning o‘ziga xos muayyan funksiyalari bo‘ladi.
Hokimiyat tepasiga boshqa siyosiy kuchlarning kelishi bilan
davlatning mohiyati va unga mos funksiyalari ham o‘zgaradi.
Jamiyatda ustuvor manfaatlar almashganda ham davlat
funksiyalarining o‘zgarishi sodir bo‘ladi. Masalan, urush davrida
davlatning mudofaa funksiyasi birinchi o‘ringa chiqadi yoki bozor
munosabatlariga o‘tishda davlatning iqtisodiy funksiyasi alohida
ahamiyat kasb etadi. Funksiyalarning mazmuni davlat
rivojlanishining muayyan bosqichlarida o‘zgarishi mumkin. Davlat

81
funksiyalarining o‘zgarishi, ayniqsa, tub ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar,
inqiloblar davrida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Davlatning har bir taraqqiyot bosqichiga muayyan funksiyalar
to‘g‘ri keladi. Masalan, hozirgi zamon davlatlarining barchasida
iqtisodiy funksiyalar mavjud. Ammo ularning mazmuni, shakllari,
amalga oshirish usullari turlicha bo‘lishi mumkin. Har bir ijtimoiy
taraqqiyot bosqichiga o‘ziga xos funksiyalar to‘g‘ri keladi. Shu bois
davlat yangi bosqichdagi rivojlanishga o‘tar ekan, o‘z vazifalarini
to‘la yoki qisman o‘zgartirishi mumkin. Davlatning yangi
funksiyalari paydo bo‘lib boradi, ammo avvalgilari ham izsiz
yo‘qolmaydi, ular yangi mazmun bilan boyiydi. Bu holni har qanday
davlatning taraqqiyotida kuzatish mumkin.
2-§. Davlat funksiyalarining tasnifi
Har qanday davlatning funksiyalarini ichki va tashqi funksiyalarga
bo‘lish mumkin. Davlat funksiyalarining ichki va tashqi
funksiyalarga bo‘linishi umumiy xarakterga ega. O‘z navbatida,
davlatning ichki va tashqi funksiyalari ham turli-tuman bo‘ladi.
Ichki funksiyada davlatning mamlakat ichidagi roli namoyon bo‘ladi.
Davlat boshqa davlatlar qurshovida yashaydi. Shu bois boshqa
davlatlar bilan o‘zaro munosabatlarda davlatning tashqi funksiyasi
ro‘yobga chiqadi.
Harakatining muddatiga ko‘ra davlat funksiyalari doimiy  va
muvaqqat funksiyalarga bo‘linadi. Doimiy funksiyalarga davlatga
doimo xos bo‘lgan xususiyatlar, davlat muntazam shug‘ullanadigan
vazifalar, masalan, ishlab chiqarishni boshqarish vazifasi, ya’ni
davlatning iqtisodiy funksiyasi kiradi. Davlatning muvaqqat
funksiyalariga esa ma’lum vaqt mobaynida muayyan maqsadga
erishishga yo‘naltirilgan vazifalar kiradi. Masalan, favqulodda holat
e’lon qilingan davrdagi vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan
funksiyalar vaqtinchalik tusga egadir.
Ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra, davlat funksiyalari asosiy  va
qo‘shimcha turlarga bo‘linadi.
Davlatning ichki funksiyalari  –  mamlakat ichki hayotini
boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan davlat faoliyatining asosiy
yo‘nalishlaridir. Ichki funksiyaga quyidagilar kiradi: iqtisodiy
funksiya, ijtimoiy funksiya, davlatning huquq-tartibotni muhofaza
etish funksiyasi, tabiatni muhofaza qilish funksiyasi. Har bir davlat

82