Davlat tuzumi



Download 117,75 Kb.
Sana16.01.2022
Hajmi117,75 Kb.
#372837
Bog'liq
Ozarbayjon


Ozarbayjon (Azərbaycan), Ozarbayjon Respublikasi (Azərbaycan Respublikası), — Kavkazortining janubisharqiy qismida joylashgan mamlakat. Maydoni 86,6 ming km². Aholisi 9,5 mln. kishi (2015). Poytaxti – Boku shahri Maʼmuriy jihatdan 61 tuman, 65 shahar va 122 shaharchaga boʻlinadi. Naxichevon Muxtor Respublikasi va Togʻli Qorabogʻ Ozarbayjon tarkibiga kiradi.

Davlat tuzumi

Ozarbayjon – respublika. Davlat boshligʻi – prezident (2003-yil oktabrdan Ilhom Aliyev). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni parlament (Milliy majlis), ijrochi hokimiyatni Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi.

Tabiati


Ozarbayjonning asosiy qismi Katta Kavkaz va Kichik Kavkaz togʻlari janubi-sharqiy qismlarida, shuningdek, Tolish togʻlari oraligʻida joylashgan. Janubida Oʻrta Arake soyligi va uning shimoliy tarmogʻi bor (togʻlar Ozarbayjon hududining deyarli yarmini egallaydi). Kaspiy dengizi qirgʻogʻi kam parchalangan. Qirgʻoq chizigʻining uz. 800 km. Yirik yarim orollari: Apsheron, Kura qum tili, Sara; qoʻltiklari: Apsheron, Qizil-ogʻoch, Boku qoʻltiqchasi; yirik orollari: Artyom, Jiloy. Neft va gaz, temir rudasi, alunit, molibden, tosh-tuz konlari bor. Ozarbayjon, asosan, subtropik zonada boʻlsa ham, quruq va nam subtropik iqlimdan togʻ tundrasi iqli-migacha boʻlgan iqlimni uchratish mumkin. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 25–27°, yanvarniki payettekisliklarda 0 dan +3°gacha, togʻlarda – 10° gacha. Eng issiq temperatura 40–43°, eng sovuq temperatura – 30°. Yogʻingarchilik juda notekis. Yillik yogʻin – 200 mm dan 1800 mm gacha. Yirik daryosi – Kura va uning asosiy irmogʻi – Arake. 250 ta koʻl bor (yiriklari Gajikobul va Buyukshoʻr). Tuprogʻi – kulrang-oʻtloq, shoʻrxok, kulrang-qoʻngʻir, jigarrang, kashtan, togʻ-kashtan va boshqa tuproklar. Oʻsimliklari juda xilmaxil – 4100 turdan oshadi. Pasttekisliklarda choʻl va chala choʻl oʻsimliklari, koʻproq butazorlar, Kura-Arake payettekisligining shoʻrxok yerlarida shoʻra, togʻ etaklaridagi tekisliklarda shuvoq va shu-voq-chalov oʻsadi. Oʻrmonzori 1146 ming ga. 2200–2500 m balandliklarda subalp va alp oʻtloklari bor. Hayvonot dunyosi turli-tuman: sudralib yuruvchilar, ke-miruvchilar, yovvoyi toʻngʻiz, nutriya, yenotsimon it, jayran, qoplon, ayiq, tustovuq, kaklik, gʻoz va oʻrdak kabilar. Kaspiy dengizi va Kura daresida baliq (losos, osetr, sevryuga, beluga va boshqalar) moʻl. Zakatali, Turianchay, Kizilogʻoch, Shirvon va boshqa qoʻriqxonalar bor.

Aholisi, asosan, ozarbayjonlar (93%); ruslar, turklar, lezginlar, avarlar, kurd, tolish, saxur, tatar, tatlar va boshqa ham yashaydi.[2][3] Shahar aholisi 54%. Rasmiy tili – ozarbayjon tili. Yirik shaharlari: Boku, Sumgait, Mingechaur, Ganja, Lenkoran, Naxichevan. Dindorlari – asosan musulmonlar.

Tarixi

Ozarbayjonda paleolit davridan aholi yashay boshlagan. Qadim zamonlarda hozirgi Ozarbayjon hududida yashagan koʻpgina qabilalar (kaspiylar, kadusiylar, albanlar) tarixiy rivojlanish davomida kabila ittifoqlariga birlashib, keyin-chalik dastlabki davlat tuzilmalariga asos boʻldi. Miloddan avvalgi 9-asrda Mana pod-shoxligi vujudga keldi. Xoʻjalik va madaniyat birmuncha rivojlandi. Miloddan avvalgi 7-asr oxirlarida Ozarbayjon va qoʻshni mamlakatlarda Midiya davlati tashkil topdi. Miloddan avvalgi 6-asrda hokimiyat Axomaniylar qoʻliga oʻtdi. Bu davlatni Makedoniyalik Aleksandr qoʻshinlari tor-mor et-gach, Atropatena davlati vujudga keldi. Miloddan avvalgi 3–2-asrlarda xoz. Ozarbayjon xududining katta qismi Albaniya deb ataldi (qarang Kavkaz Albaniyasi).



Ozarbayjonni bosqinchilar koʻp marta taladi. Aholining ularga qarshi kurashi, xu-susan, milodiy 5-asr oxiri – 6-asr boshlarida Mazdakiylar harakatink yuzaga keltirdi. 8-asr boshlarida Ozarbayjon Arab xalifaligi qoʻl ostiga oʻtdi, islom dini tarqaldi. Bobak qoʻzgʻoloni, Xurramiylar harakatida dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi. 11-asr oʻrtalarida Saljuqiylar boshliq turk qabilalari (oʻgʻuzlar va boshqalar) bostirib keldi. 12-asrda Saljuqiylar mavqei pasayib, Shirvonshohlar, Kasroniylar, Eldegiziylar podshohdigi rivoj topishi bilan hunarman-dchilik, dehqonchilik, savdo-sotiq ta-raqqiy etdi. Shu davrda yetishib chiqqan Makkiy ibn Ahmad, Bahmanyor, Xatib Tabriziy, Hoqoniy, Nizomiy Ganjaviy, Mahastiy va boshqa jahon madaniyati ravnaqiga salmokli hissa qoʻshdilar.

13-asrning 30-yillarida Ozarbayjonga moʻgʻullar, 14-asr oxirida Amir Temur qoʻshinlari bostirib kirdi. 14–15-asrlarda Shirvonshoxlar podshoxligi kuchaydi. Qora qoʻyunlilar va Oq qoʻyunlilar deb atalgan yangi davlatlar vujudga keldi. Savdo-sotiq avj oldi. Safaviylar davlati (16-asr) davrida Ozarbayjon xalq xoʻjaligi va madaniyatida yuksalish roʻy berdi. Shoh Abbos I (1587–1629-yillarda hukmronlik qilgan) Ozarbayjon markazini Erondagi Isfahonga koʻchirishi oqibatida u Eronning chekka viloyatiga aylanib qoldi. Mahalliy hokimlar va ajnabiy bosqinchilarga qarshi dehqonlar qoʻzgʻo-loniga xalq qahramoni Koʻroʻgʻli boshchilik qildi. 18-asr boshlarida Zakavkazye, chususan. Ozarbayjonni qoʻlga kiritib olish uchun Eron bilan Turkiya oʻrtasidagi kurash kuchaydi. 19-asrdan Rossiya Zakavkazye yerlarini bosib ola boshladi. 1805–13 va 1826-28-yillardagi Ros-siya-Eron urushlari natijasida hozirgi Ozarbayjonning koʻp qismi Rossiya davlati tarkibiga oʻtdi. Rossiya bilan Eron oʻrtasidagi Guliston shartnomasiga binoan belgilangan Ozarbayjonning janubiy chegaralari hozirgacha amal qilib kelayotir. 1917-yil noyabrda shoʻro hokimiyati oʻrnatildi. 1918-yil 28-mayda Ozarbayjon Respublikasi eʼlon qilindi. 1920-yil 28-aprelda Ozarbayjon SSR tashkil boʻldi. 1922-yil 12-martda Ozarbayjon Zakavkazye Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi (ZSFSR), soʻngra u tugatilgach (1936), ittifoqdosh respublika sifatida SSSR tarkibiga kiritildi. 1991-yil fevraldan Ozarbayjon Respublikasi deb nomlandi. 1991-yil 30-avgustda mamlakat Oliy Kengashi Ozarbayjon davlat mustaqilligi toʻgʻrisida Deklaratsiya qabul qildi. 1988-yil Togʻli Qorabogʻ xususida Ozarbayjon bilan Armaniston oʻrtasida nizo chiqib, qurolli toʻqnashuvga aylanib ketdi. 1994-yil maydan mojaro toʻxtatilib, ma-salani tinch hal etish toʻgʻrisida muzo-kara boshlandi. Ozarbayjon – 1992-yildan BMT aʼzosi. Ozarbayjon Respublikasi suverenitetini 1991-il 19-oktabrdan olgan va 1995-yil 2-oktabrda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan.

Siyosiy partiyalari. Yangi Ozarbayjon, Ozarbayjon xalq fronti, Milliy mustaqillik partiyasi, Musovot, Ozarbayjon xalq partiyasi, Ozarbayjon dehqonlar partiyasi, Toʻgʻri yoʻl partiyasi, Ozarbayjon sotsialdemok-ratik partiyasi va boshqalar.[4]

Xoʻjaligi

Ozarbayjon – industrial-agrar mamlakaNeft, temir ruda, alunit konlari bor; oltingugurt kolchedani, barit, kobalt, molibden, margimush kabilar sanoat asosida qazib chiqariladi. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 54,2%, qishloq xoʻjaligining ulushi 26,1%.

Sanoatining yetakchi tarmoklari: neft, gaz, kimyo, mashinasozlik, metallsozlik, binokorlik materiallari va elektr energetika. Yengil va oziqovqat sanoati ham rivojlangan. Yiliga oʻrtacha 23,3 mlrd. kVt-soat elektr energiya xrsil qilinadi (asosan, issiklik elektr stansiyalarida). Neft Apsheron yarim orol, Kura-Arake pasttekisligi va Kaspiy dengizidan, gaz esa KratogʻDuvaniy va Zira-Goʻrgon tumanlaridagi konlardan qazib olinadi. Neft va gaz asosida kimyo va neft kimyosi sanoati mineral oʻgʻit, oltingugurt kislotasi, kaustik soda, sintetik kauchuk, shina va boshqa mahsulotlar (Sumgait, Salyani, Neftechala, Min-gechaur, Boku) ishlab chikaradi. Mashinasozlik va metallsozlik, asosan, neft sanoati uchun mashina-qurilmalar, elektr dvigatellar, transforma-torlar, kabel, radioelektron appa-ratlar, priborlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Qishloq xoʻjaligi mashinasozligi, kemasozlik, oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskuna ishlab chiqarish rivojlangan (Boku, Ganja, Min-gechaur, Xonkendi, Naxichevan, Kuba).

Qora va rangli metallurgiya Sumgaitdagi quvur prokati va alyuminiy, Ganjadagi alyuminiy, Bokudagi poʻlat arkrn zavodlaridan iborat. Boku, Ganja va Mingechaurda ip gazlama kombinatlari, Sheki va Xonkendida shoyi kombinatlari joylashgan. Paxta tozalash, jun gazlama va gilam toʻqish, tikuvchilik va trikotaj, un, vino-konyak, baliq sanoati korxonalari mavjud. Qishloq xoʻjaligining asosi – dehqonchilik, uning yalpi mahsuloti 80% sugʻoriladigan yerlarga toʻgʻri keladi. Yuqori Shirvon, Yuqori Kr-rabogʻ, Samur-Apsheron kanallari, Jayron-Batan, Arake suv omborlari barpo etilgan. Paxtachilik qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmoqlaridan biri. Tamaki va choy ham yetishtiriladi. Gʻalla ekinlaridan bugʻdoy, makkajoʻxori, arpa, sholi, shuningdek, sabzavot ekinlari ekiladi. Bogdorchilik va tokchilik rivojlangan. Subtropik mevalardan anor, anjir, yapon xurmosi, bodom koʻplab yetishtiriladi. Apsheron yarim orolda zaʼfaron va zaytun oʻsadi. Chorvachilik goʻsht-jun va goʻsht-sutga ixtisoslashgan. Krramol, qoʻy, echki, choʻchqa, parranda boqiladi, pillachilik bilan shugʻullaniladi.[4]

Transporti

Transport yoʻli uzunligi – 2 ming km dan ortiq, avtomobil yoʻllari uz. 36,7 ming km, 32 ming km qattiq qoplamali. Dengiz transportining ahamiyati katta. Asosiy porti Boku. Boku – Turkmanboshi dengiz paromi mavjud. Kura daryosida kema katnaydi. Boku–Batumi va Ali-Bayramli – Boku neft quvuri, Qoratogʻ – Akstafa, Qoratogʻ – Sumgait gaz quvurlari bor. Bokuda metropoliten qurilgan. Pul birligi – manat.[4]

Tibbiy xizmati

Tibbiyot xodimlari Ozarbayjon tibbiyot institutida va 17 ta oʻrta tibbiyot bilim yurtida tayyorlanadi. Mash-hur balneologiya kurortlari – Naftalan, Istisu; iklimiy kurortlari – Shusha, Mardakyan, Bilchya, Buzovna va Apsheron yarim oroldagi Boku "Salomatlik zonasi".[4]

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

Hozirgi Ozarbayjon hududida dastlabki maktablar 5-asrda ochilgan. Arablar istilosidan soʻng bolalar maktab va madrasalarda oʻqitildi. 20-asrdan zamonaviy maorif tizimi joriy etildi. Xunar-texnika bilim yurtlari va oliy oʻquv yurtlari ochildi. Ozarbayjon universiteti,neft va kimyo instituti, politexnika, pedagog, tibbiyot universiteti va boshqa bor.institutlarni muvofiklashtiruvchi Ozarbayjon Fanlar akademiyasi ishlaydi. Kutubxonalari: Respublika kutubxonasi, Ozarbayjon universiteti kutubxonasi, Fanlar akademiyasi kutubxonasi va boshqa 38 muzey bor, yiriklari: Ozarbayjon Tarixi, Sanʼat, Adabiyot muzeylari, Qishloq xoʻjaligi muzeyi va boshqa

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi



Ozarbayjonda 500 dan ortik, gaz. va jurnal roʻyxatga olingan. Yirik gazetalari: "Ozarbayjon" (ozarbayjon tilida), "Vishka" ("Minora", rus tilida), "Bakinskiy rabochiy" ("Boku ishchisi", rus tilida), "Ozodlik", "Muxolifat", "Xalq" (uchchalasi ozarbayjon tilida). Radioeshittirish 1926-yildandelekoʻrsatuv 1956-yildan boshlangan. Azerin-form telegraf agentligi, Assa-Iroda, Turon, Xabar-servis xususiy telegraf agentliklari mavjud.


Download 117,75 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish