Давлат ташқи қарзларининг моҳияти

6.Давлат молия тизимида давлат қарзларини шакллантириш ва бошқаришнинг истиқболли йўллари
Ушбу масала бўйича таклифлар ишлаб чиқишда давлат қарзларини бошқаруви амалга ошириладиган вазиятнинг мураккаблиги тўла ҳисобга олинади ва қуйидагиларни акс эттиради – ҳозирги иқтисодий шароитлар давлат бюджетини хроник тақчилликларини бартараф этишни қийинлаштиради. Давлат қимматбаҳо қоғозларини жойлаштирувчилар бозорнинг мавжуд эканлиги чуқур илдиз отган даврига ишончсизлик юқоридаги каби бозорларни ривожланишига тўсиқ бўлади Марказий банк паст фоиз ставкалари билан кредитлар беришга тайер Молия вазирлигида давлат қарзлари бошқармаси функциялари етарли даражада ривожланмаган. Юқоридаги ҳолатлар Марказий банк томонидан системали равишда тақчилликни молиялаштиришга олиб келади ва бу холатда пул кредит эмиссияси усиши назоратини қийинлаштиради. Юқоридагилар натижасида инфляция қўшимча ноаниқликларни келтириб чиқаради. Қачонки фоиз ставкалари тартибга солинадиган шароитда Собиқ (купгина СНГ) давлатлари каби бу марказий банк кредитларини келгусида арзонлашувига олиб келади. Бу каби холатлар натижасида парочний круг юзага келади. Бу вазиятни бартараф қилиш учун бюджет тақчиллигини молиялаштиришнинг шундай шаклларини ривожлантириш керакки бунда улар пул кредит эмиссиясига мослашмаган бўлиши лозим бу эса давлатни қимматбаҳо қоғозларининг ривожланганлигини билдиради.
Умумий лимитни давлат қарзи сўммаси бўйича белгилаш бюджетдаги тақчилликни чеклаш билан тенг бўлади. Одатда давлат қарзини чеклашда йиллик бюджет қонуни парламент томонидан белгиланади. Лекин айрим мамлакатларда бошқа вариантлар ҳам кулланилмоқда, яъни налоговой бюджетной сфераларни қайта қуришда ўрта ва тез программалар амалга оширилаяпти. Давлатни умумий қарзи ўсишида махсус доимий нормал хусусий низомларни қўллаш кўриб чиқилмоқдаки бу эса йиллик бюджет ориентирларини тузишни таъминлайди.
Умумий размердаги давлат қарзларини кузатиш, таъминлаш, чегаралаш сиёсий сабабларга кўра тўғри келмай қолса, марказий банкларга белгиланган лимит сўммаларини кредитлар йўли билан амалга ошириш мумкин. Кўпгина мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики марказий банкларда давлат кредитларидан фойдаланиш чегаралари йўклиги инфляцияланмаган пулли кредит сиёсатни ўтказишда ғов бўлмокда. Агар шунингдек давлат қарзининг умумий чегара сўммаси бўлса, кредит лимитлари марказий банкларда умумий чеклаш йўли билан амалга оширилади, бу эса давлат қимматбаҳо қоғозларини ҳокимият томонидан сотувга чиқаришни тезлаштириш мақсадида. Ўхшаш лимит шундай бўлиши керак:
- марказий банкларга кредитни кенгайтириш, мустақил давлат ташкилотлари ёки бюджетга кирмаган фондлар орқали;
- орган хокимияти билан муносабатни куллаш еки молиявий тартибни мустахкамлаш учун маҳаллий орган хокимият суди марказий банкларга ута каттик тартибни назарга тутиш керак, яъни урнатиш керак;
- Банк суд корхоналари марказий банкларни рефинансировалашда каттик чеклаш (чегара)лар киритиш, яъни давлат ҳаражатларини еки давлатдан ўзлаштиришни алмаштириш мумкин бўлсин;
- Марказий банкларни қимматбахо қоғозлар билан тезлаштиришни ман қилиш, чунки давлатнинг кимматбахо қоғозларини сотувга чиқаришда паст миқдордаги ставкалар (нормалар) марказий банкда давлат томонидан ўзлаштириш хажмини оширишга олиб келади, бу эса пуллик редит эмиссияларини усишига имкон беради (шароит яратади) натижада (қоғоз пулларнинг) кадрсизланишига ва нормаларнинг усишига олиб келади. Бу холатдан чикиб кетишга бошка умумий сабаблар ҳам бўлиши мумкин, лекин экономикада бошка нормаларни куллашда давлатнинг қимматбахо қоғозларига қўйилган нормалари асос бўла олмайди. Чунки давлат бошкармаларига хеч кандай енгиллик ва фойда бермайди. Бу холат бозор маблағларини ўстиришни ҳам мураккаблаштиради. Марказий банкдаги фойдани тақсимлаш бўйича келишиш (битим тузиш) Марказий банкдаги фойдалар давлат бюджетига ўтиши керак;
Лекин ташқи қарзига хизмат қилиш миқдорининг абсолют ва таққослана тез қсиши, бюджет тақчиллигини аниқлаш усулига қхшаш, яъни пул кредит ресурсларига талаб ва таклифнинг йиғиндисига асосланган юқори фоиз ставкаси орқали аниқланади. Шунинг учун нафақат бюджет тақчиллигининг қисқартиришга, балки ички жамғармалар нормасини ўсишига ва уларга инвестицияни жалб қилишга йўналтирилган таркибий ислохатларни секинлаштирмаслик керак бўлади.
Аммо 1997 йилдан "Осиё" инқирозининг натижасида улар эхтиёткор бўлиб қолдилар ва капитал чиқиши бошланди. Уни тқхтатиши учун, экспертларнинг фикрига кўра, бюджет тақчиллигини қисқартириш керак эди ёки фоизларни тўлаш ҳаражатларини ДҚО ва ФҚОлар ҳисобига қоплаш керак эди. Иккинчи, қарор унчалик хақиқатга тўғри келмас эди. Вазиятнинг оғирлиги шунда эдики ички қарздорликни яримидан ортиқроЁи қисқа мудатли эди (1 йил давомида қоплаш), 1998 йил июнь ойида улар расмий валюта резервлари кқрсатгичларидан 4-баробар юқори эди.
Юқоридагиларга шуни айтиш мумкинки, 1996-97 йиллардаги молия бозорларидаги меёрий коньюктура 1998 йилда бўлган инқирози бартараф этишида фискал ва бюджет сиёсатини тартибга солиш имкониятини берди. Бу чора қисқа муддат давомида бажарилиши керак эди. Аммо Давлат думаси ҳар йили бюджетни тақчиллик билан қабўл қилар эди, қша даврдаги хукумат солиқ ислохатларини ўтказишда кучсизлигини кўрсатди, ўша даврдаги хукимат қарздорлар учун вужудга келган яхши шароитдан фойдаланган холда халқаро бозорга чиқиш имкониятларини қидириш билан шуғулланди, лекин бунга 1997 йилнинг кузигача эришилади ва хукумат томонидан керакли қарорлар қабўл қилинади. Юқоридагиларга нисбатан чет эл инвесторларига ДҚО бозори очишга рухсат берилиши керак эди. Ташқи қарздорлик тижорат банкларини, катта хом-ашё компанияларини қамраб олди. Россия молия бозорларини ташқи бозорга боғлиқлигини қсиши, худди наркотик игнасига ўхшаши иқтисодиётнинг вена томирларига чуқур кириб борди.
Давлат иқтисодни ислоҳ қилиш, иш ўринлари яратиш, саноат ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ва шу каби хайрли мақсадларда олаётган ташқи қарзлар, инвестициялар ҳам шунга ўхшашдир. Уни ҳам барибир бутун халқ қайтариши керак бўлади. Шунинг учун, энг аввало, бу халқнинг мазкур жараёнлардан, қай ердан қанча маблағ олингани ва олинаётганидан, қай ерга ишлатилаётганидан, қай тарзда қайтарилишидан хабардор бўлишга юз фоиз ҳаққи бордир. Бу жараён бошдан охир шаффоф бўлиши керак. Халқнинг зиммасига тушадиган инвестициялар ими-жимида сарфланиши мантиққа тўғри келмайди. Жамоатчилик ва оммавий ахборот воситалари коррупциянинг олдини оладиган асосий ва давлат назорати идоралари коррупциялашган шароитда, балким ягона чорадир.
Агар кимдир қашшоқ бўлса, кимнингдир бой бўлаётгани туфайлидир. Ёзувчи Бернард Шоу жуда озғин эди. Бир семириб кетган оқсуяк уни ҳақоратлагандай: «Эй, Бернард ока, сал эт олсангиз бўлмайдими, сизни кўрган одам Лондон-ситида очлик деб ўйлаши мумкин! Мамлакатни шаънини ерга урманг, ватан хоини!» — дебди. Бернард Шоу пул семиртирган бу мансабдорга қараб: «Сизни кўрган одам, қашшоқликнинг сабаби шу кимса бўлса керак, Англиядаги ҳамма нонни шу еб қўйган, шекилли, деб ўйлайди!», — деган экан.
Аввал баён қилганимиздек, халқ кимнидир бой қилса, унинг ўн тангалик нарсасини хориждан арзон олиб кириш чекланган шароитда йигирма тангага сотиб олиб бой қилади, у акциядор бўлган заводнинг четдан олиб келинган арзон ва сифатсиз, беш бараваргача қиммат расмийлаштирилган эҳтиёт қисмлардан йиғиб берган, шу учун нархини қиммат қилган автомобилини хориждан автомашина олиб кириш божи икки баробарлиги учун ички машинани икки баробар олишга мажбур бўлганидан бой қилади. Ҳатто уддабуронлиги ва тиниб-тинчимаслигидан бой бўлса ҳам, унинг маҳсулотини халқ олмаса, бой бўлолмайди. Халқ сочини олдирмасликка қарор қилса, сартарош ҳам банкрот бўлади. Ҳамма нарсанинг юки элга тушади. Буюк жаҳонгир Амир Темур: «Кенгашиб иш қилиниши хайрлидир», — дегани демократиянинг асосий тамойили ҳамдир.