Davlat siri Ijtimoiy iqtisodiy sirlar

Mavzu: Sirlar toifalarining xususiyatlari.
Reja:

1. 
   Davlat siri
   
2. 
   Ijtimoiy iqtisodiy sirlar
   

Har qanday ma’lumotni himoya qilish haqida gapirganda, avval u qaysi toifaga tegishli ekanligini bilib olishingiz kerak. Oltita toifadagi sirlarning quyidagi tasnifi mavjud:

Davlat siri	Professional sir
Savdo siri,	Xizmat siri
Bank siri	Shaxsiy ma’lumot.

Davlat siri — oshkor etilishi taqiqlangan, davlat ahamiyatiga ega boʻlgan maʼlumotlar. Ular maxsus roʻyxatlar bilan belgilab qoʻyiladi. D.s. davlat, harbiy va xizmat siriga boʻlinadi. Oʻzbekiston Respublikasining "Davlat sirlarini saqlash toʻgʻrisida" qonuni (1993-yil 7 may)ga koʻra, oshkor etilishi respublika harbiy-iqtisodiy imkoniyatlarining sifat holatiga salbiy taʼsir etishi yoki OʻzRning mudofaa qobiliyati, davlat xavfsizligi, iqtisodiy va siyosiy manfaatlari uchun boshqa ogʻir oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin boʻlgan maʼlumotlar davlat sirini tashkil etadi; oshkor etilishi OʻzRning mudofaa qobiliyati, davlat xavfsizligi va Qurolli Kuchlari uchun ogʻir oqibatlarkeltirib chiqarishi mumkin boʻlgan harbiy xususiyatga ega maʼlumotlar harbiy sir ni tashkil etadi; oshkor etilishi OʻzR manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin boʻlgan fan, texnika va boshqaruv sohasiga doir maʼlumotlar xizmat sirini tashkil etadi. D.s.ni saqlash boʻyicha masʼuliyat davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va birlashmalarning rahbarlari zimmasiga yuklatiladi. Oʻzbekiston Respublikasining JKda D.s.larini oshkor qilganlik yoki oʻzgaga berganlik, D.s. yoki harbiy sir hisoblangan hujjatlarni, shuningdek, ashyo yoki moddalarni yoʻqotganlik uchun jazo belgilangan. Bu xildagi jinoyatlar josuslik va davlatga qarshi jinoyatlardan farqli ravishda koʻpincha ehtiyotsizlik, hujjatlarni saqlash qoidalariga rioya etmaslik oqibatida sodir qilinadi. D.s.ni oshkor qilish, D.s. yoki harbiy sir hisoblangan hujjatlarni yoʻqotish ogʻir oqibatlar kelib chiqishiga sabab boʻlsa, jazo kuchaytiriladi.

Tijorat siri
Tijorat siri — korxonalar, tashkilotlarning oʻz ishlab chiqarish., savdo, moliya, ilmiy-texnika faoliyati toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni sir saklash, oshkor etmaslik huquqi. Tijorat siri raqobat kurashi vositasi. Korxona Tijorat siri korxona, firma, yoki yakka ishlab chiqaruvchi oʻz tovarlarini arzonga tushirishi, ularning sifatini oshirishi, qimmatroq sota bilishi, katta foyda koʻrib, gullabyashnashning sharti. Sir ishlab chiqarish., texnologiya, boshqarish, moliyaviy, yangi materiallarni qoʻllash, boshqalarda boʻlmagan, hayotiy sikli uzun boʻlgan tovarlarni oʻzlashtirish va boshqa faoliyat bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Tijorat siri xaridorlar, umuman, mijozlar bilan boʻlgan aloqaga ham taallukli. Kelishilgan bitishuvlar summasi, sotish shartlari va narxlar ham sir sakdanadi. Tijorat siri va uni oshkor etish, oʻgʻirlash boʻyicha javobgarlik qonun yoʻli bilan amalga oshiriladi. Tijorat siri deyarli barcha mamlakatlar qonunchiligi bilan muhofaza qilinadi. Tijorat siri oshkor boʻlib, boshqalar tomonidan oʻzlashtirib olinsa, sir egasi bundan koʻrilgan zararini sud orqali tovon undirib olishi mumkin. Tijorat sirini saklash maqsadida korxonalar, firmalar, tashkilotlar maxsus xavfsizlik xizmati tashkil etadilar, bu xizmatlar korxona mulki boʻlgan yangiliklarni raqiblarning iktisodiy josusligidan himoya qiladi.
Bank siri
Bank sirini tashkil etuvchi ma’lumotlar qanday holatlarda taqdim etiladi?
Vakolatli davlat organiga: pul mablag‘lari yoki boshqa mol-mulk bilan bog‘liq operatsiyalar to‘g‘risidagi axborot jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni egallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg‘in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish bilan bog‘liq bo‘lgan holatda
Prokuratura, dastlabki tergov va surishtiruv organlariga ularning ish yurituvidagi jinoyat ishlari bo‘yicha holatlarni aniqlash, shuningdek yetkazilgan zararni undirishni yoki mol-mulkni xatlashni ta’minlash maqsadida
Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlarga ularning ish yurituvidagi tezkor-qidiruv ishlari bo‘yicha
Davlat soliq xizmati organlariga bank mijoziga (vakiliga) soliq solish masalalariga taalluqli hollarda
Sudga uning yozma so‘rovi asosida, mazkur bank mijoziga (vakiliga) nisbatan sudning ish yurituvidagi ishlar bo‘yicha
Bank siri kimlarga taqdim etilishi mumkin?
Prokuratura organlariga
Dastlabki tergov, surishtiruv organlariga
Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlarga
Davlat soliq xizmati organlariga
Shuningdek chet davlatlarning vakolatli organlariga O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligida hamda xalqaro shartnomalarida nazarda tutilgan tartibda
Bank sirini tashkil etuvchi ma’lumotlarni mijozning (vakilning) merosxo‘rlari yoki huquqiy vorislariga taqdim etilishi mumkinmi?
Mijoz (vakil) to‘g‘risidagi, bank sirini tashkil etuvchi ma’lumotlar uning merosxo‘rlari yoki huquqiy vorislariga, agar ular meros huquqini yoki huquqiy vorislikni tasdiqlovchi barcha zarur hujjatlarni taqdim etsalar, 5 kun ichida bank tomonidan taqdim etiladi.
Maxfiy ma’lumotlarning kontseptsiyasi va turlari. Maxfiy hujjatlar bilan ishlashning me’yoriy-huquqiy bazasi maxfiy toifadagi ma’lumotlarga kirishi mumkin
Ishonchli ma’lumot – Bu tarkibiy hujjatlar (xususiy ma’lumotlar) faqat ma’lum bir guruh odamlarga, uchinchi shaxslarga o’tkazilishi Rossiya Federatsiyasi qonunchiligining qo’pol ravishda buzilishi hisoblanadi.
Maxfiy ma’lumotlar – Bu tijorat, harbiy, bank, xizmat yoki davlat siridir. Qoida tariqasida, maxfiy ma’lumotlar maxsus toifaga bo’lishi mumkin va tijorat sirlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
Bugun siz maxfiy ma’lumotlarning bir nechta asosiy toifasini aniqlashingiz mumkin, ularning har biri uning toifasiga kiradi:

1. 
   Ilmiy va texnik. Bu erda biz yangi g’oyalar, kashfiyotlar, patentlar, original nou-xau, ishlab chiqarish sektorida zamonaviy va ilg’or texnologiyalarni joriy etish, yangi turdagi mahsulotlarning paydo bo’lishi uchun, yangi turdagi mahsulotlar, noyob usullar paydo bo’lishining ratsionalizatsiyasi haqida gapiramiz Raqobatbardoshlik, kodlar va parollar mavjud bo’lgan maxfiy ma’lumotlarni, shuningdek noyob dasturiy ta’minotni ochadi.
   

Ishlab chiqarish. Ushbu bo’lim o’z ichiga ishlab chiqarish sohasida yangi texnologiyalar, moddiy ma’lumotlar, moddiy ma’lumotlar, bozorga rejalashtirilgan tovarlar, yangi mahsulotlar, qo’shimcha investitsiyalar uchun retseptorni o’z ichiga oladi Yangi ishlab chiqarish va boshqalar.

2. 
   Moliyaviy. Moliyaviy tabiatning maxfiy ma’lumotlari kompaniyaning daromadlari, ishlab chiqarish (yoki mahsulotlar), bank yoki savdo operatsiyalari, bank yoki savdo operatsiyalari, to’lov siyosatini shakllantirish mexanizmi va boshqalar kiradi.
   
3. 
   Biznes.Bu erda biz quyidagi ma’lumotlar haqida gapirayapmiz – boshqa bozor ishtirokchilari, reklama kompaniyasini rejalashtirish shartnomalarining xulosalari, kompaniya xodimlari va muzokaralar bo’yicha ma’lumotlar va muzokaralar to’g’risida ma’lumotlar Ishbilarmon sheriklar bilan ishlash, tijorat yozishmalari to’g’risidagi ma’lumotlar va undan keyingi ma’lumotlar.
   

Maxfiy ma’lumotlarni oshkor qilmaslik to’g’risidagi shartnoma
Maxfiy ma’lumotlarni uchinchi shaxslardan himoya qilish maqsadida bitim tuzilgan, qoida tariqasida, ikki taraf tomonidan imzolanadi. Shartnomaning mohiyati, ruxsatsiz shaxslarga cheklangan kirish huquqini hisobga olgan holda ma’lumot va bilimlarni almashish imkoniyati hisoblanadi. Shartnomaning asosiy maqsadi – bu oqishdan qimmatbaho ma’lumotlarni himoya qilishdir. Shu bilan birga, maxfiy ma’lumotlarni shartnomada – kompaniyaning tijorat sirlaridan o’z xodimlari to’g’risidagi shaxsiy ma’lumotlariga xizmat ko’rsatishi mumkin.
Bugun siz turli institutlarda bo’lgan ikkita asosiy turdagi bitimlar ajratishingiz mumkin:

• 
  Bir tomonlama shartnoma. Bunday hujjatning o’ziga xos xususiyati bir tomonning boshqa tomonga maxfiy ma’lumotlarni uzatish istagini ifoda etishdir. Shu bilan birga, kelishuvning asosiy sharti uchinchi tomonlar uchun ma’lumotlarning to’liq yaqinligi hisoblanadi. Ko’pincha bunday shartnomalar ish uchun murojaat qilishda beriladi va kompaniya va ish beruvchi o’rtasidagi mehnat munosabatlari turlaridan biri hisoblanadi. Aksariyat hollarda bunday hujjatlar, shuningdek, foydalanish huquqi cheklangan, ular cheklangan (ko’pincha biz kompaniya ma’lumotlari haqida gapiramiz);
  
• 
  O’zaro kelishuv. Bunday kelishuvning o’ziga xos xususiyati ikkala imzo shartnomalarining o’zaro uzatilishi. Bunday hujjatlar ko’pincha ikkita yirik kompaniyalarning qo’shma korxona qo’shilishi, qo’shma yirik operatsiyalarni o’tkazdi va hokazolarni amalga oshiradi.
  

Maxfiy ma’lumotlarning oshkor etilmaganligi to’g’risida kelishuv, ayrim shaxslar yashirin deb hisoblanadigan har qanday ma’lumotni kiritish mumkin. Shu bilan birga, aksariyat hollarda maxsus andozalar ishlab chiqilgan. Ular bir qator yirik bo’limlardan iborat – shartnomaning predmeti, shartnoma muddati, shartnoma muddati, imzolovchining huquqlari va majburiyatlari, shaxsiy ma’lumotlarning shaxsiy ma’lumotlari, shaxsiy ma’lumotlarning shaxsiy ma’lumotlaridir.
Qoida tariqasida, quyidagi majburiyatlar oshkor etilmaydigan shartnomani amalga oshiradi:
- Maxfiy ma’lumotlarni o’z maqsadlaringiz uchun ishlatmang va foyda olish;
- uchinchi shaxslarga olingan ma’lumotlarni oshkor qilmaslik;
- birinchi marta ruxsatsiz shaxslarning birinchi urinasida maxfiy ma’lumotlarga ega bo’lish yoki uni kompaniyani bevosita boshqarish uchun bu haqda hisobot berish uchun;
- maxfiy ma’lumotlar bo’yicha huquqiy hujjatlarning barcha talablari va normalarini qat’iy bajaradi;
- Ularni tan olish huquqini tugatgandan so’ng (odatda bir yil) maxfiy ma’lumotlarni (odatda bir yil) maxfiy ma’lumotlarni uzatmang.
Shu bilan birga, fakultetda fakultet ma’lumot berilgan va ma’lumotni bajarmagan taqdirda, intizomiy yoki boshqa mas’uliyatni olib yurishi mumkin. Qarg’a uchun jazo, mehnat shartnomasi va Rossiya Federatsiyasining qonun hujjatlarida yozilishi mumkin.
Maxfiy ma’lumotlarni himoya qilish: Asosiy usullar
Maxfiy ma’lumotlarni himoya qilishda quyidagi himoya usullarini ko’rsatadigan tadbirkorlarga ko’proq e’tibor beriladi:

1. 
   Tashkiliy mudofaa. Bu erda uchta usul mavjud:
   

• 
  Maxfiy axborotni muhofaza qilish xususiyatlarini o’z ichiga olgan maxsus tuzilishni yaratish, maxsus ma’lumotlarga kirish huquqiga ega bo’lgan xodimlarni foydalanish huquqlarini berish va tekshirish;
  
• 
  Bajarishni tashkil etish va nazorat qilishda belgilangan barcha qoidalarga aniq rioya qilish. Shu bilan birga, maxfiy ma’lumotlarga kirishning qat’iy tizimi tashkil etiladi. Nazoratga kelsak, u bir nechta turlar – hujjatli, vizual va boshqalar;
  
• 
  Mavjud bo’lgan barcha ma’lumotlarni muhimligingiz bo’yicha ajratish. Bu qadam bosgan bag’rikenglik tizimini tashkil qiladi. Masalan, oddiy xodimlarga kamroq muhim ma’lumotlarga ruxsat beriladi va keng ko’lamli menejerlar va menejerlarga maxfiy ma’lumotlarga ruxsat beriladi.
  

2. 
   Qonunchilik himoyasi. Uning xususiyati – Rossiya Federatsiyasi qonunida belgilangan ishbilarmonlarning huquqlariga rioya etilishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Agar kompaniyaning egasining huquqlari buzilgan bo’lsa (tadbirkor) buzilgan bo’lsa, unda u o’z manfaatlarini himoya qilish va kompaniyaning zararlarini qoplash bo’yicha tegishli tuzilmalar bilan bog’lanishi mumkin.
   
3. 
   Jismoniy himoya – deyarli barcha korxonalarga e’tibor beradigan eng muhim voqealardan biri. Bu erda biz maxsus karta xodimlarining (ruxsatsiz shaxslar uchun taqdim etuvchi shaxslarni taqdim etish), yuqori ishonchlilik kabinetlaridan foydalanish, yuqori darajadagi ishonchlilik kabinetlaridan foydalanish va boshqalar haqida gapiramiz.
   
4. 
   Texnik himoyasi. Bunday usulga, siz mikrofonlar, video kameralar, signalizatsiya asboblari, foydalanuvchi identifikatsiya tizimlari va boshqa usullarni maxsus himoya qilish va nazorat qilishdan foydalanishingiz mumkin.
   
5. 
   Xodimlar bilan ishlash. Eng muhim faoliyatdan biri bu ishchi kuch bilan to’g’ri ish olib borishdir. Bu yollash kadrlar tayyorlash, mavjud korxona xizmatlarini optimallashtirish, qo’shimcha kadrlar tayyorlash, uni tekshirish, rag’batlantirish va boshqa tadbirlarni tashkil etishni anglatadi.
   

Muhim nuqtai nazar – maxfiy ma’lumotlarni ishlatish qoidalariga muvofiqligi, shuningdek ularning oshkor etilishi uchun javobgarligi to’g’risidagi muntazam brifing. Xodimlardan kelib chiqqan maxfiy ma’lumotlarning asosiy tahdidlari quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
- raqobatdosh tashkilot tomonidan kompaniyaning xodimi;
- maxfiy ma’lumotlarni faqat yaxshi daromad bilan yangi postni taqdim etish uchun soxta takliflar;
- amaldagi xodimlarning maxfiy ma’lumotlarni oshkor qilish uchun maxsus shaklda ro’yxatdan o’tkazish;
- ma’lum bir ma’lumotlarni taqdim etish uchun moliyaviy haqning (poraxo’rlik) taklifi;
- tashkilot xodimlarining yashirin kuzatilishi;
- Siz qiziqtirgan ma’lumotni yanada “o’rganish” uchun tuzilishda ishlash uchun maxsus agentlarning yo’nalishi.
Maksimal xavfsizlikni ta’minlash uchun xodimlarning tekshiruvlari uchta asosiy bosqichga ega bo’lishi kerak:

1. 
   Dastlabki davr Ishchi hali yollanmaganida. Bu erda biz nomzodni sinchkovlik bilan tekshirib, ularga asosiy hujjatlar – mehnat shartnomasi va oshkor etilmaslik to’g’risida shartnoma imzolamoqdamiz.
   
2. 
   Joriy davr (xodimning faoliyati). Bu erda sinov muddati talab qilinadi, maxfiy ma’lumotlarga ega bo’lish tartibi, cheklovlar mavjud va boshqalar.
   

Yakuniy davr (ishdan bo’shatish). Ishdan bo’shatishdan keyin muhim ma’lumotlarning oqilmasligi uchun xodim o’z potentsial harakatlarining mumkin bo’lgan oqibatlari to’g’risida ogohlantiradi (muhim ma’lumotlarni taqdim etish to’g’risida) va oshkor qilmaslikka oyat beradi.
Maxfiylik so’zi
Maxfiylik so’zi inglizcha harflar (Transpit) – konsentsionernost
Konfidentsiallik so’z 18 harfdan iborat: d e va k l nn o t f c b b
So’z qadriyatlari maxfiylik. Maxfiylik nima?
Maxfiylik
Maxfiylik, yuk (ingliz tilidan. Ishonch – ishonch) – har qanday ma’lumotning oqishi (oshkor qilinishi) oldini olish zarurati. Etimol ekologik nuqtai nazaridan, “Maxfiy” so’zi Lotin Myulmise – ishonchdan keladi.