Davlat iqtisodiy siyosatining maqsadi va vositalari

I.A.Karimov.
Bizning bosh maqsadimiz - jam iyatni demokratiyalashtirish va 
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Т.: 0 ‘zbekiston, 2005, 89- 
lekin.

432

XX b о b. Iqtisodiy siyosat
beradi, chunki eski joydagi yuqori soliq xarajatni oshirib, 
foydani kam aytirib yuboradi, yangi joydagi soliqning 
kamligi foydani oshiradi.
Fiskal siyosatda iqtisodiyotni barqarorlashtirish va 
o ‘stirish uchun ikki xil yo‘ldan boriladi:
1. Ilgari kiritilgan va hozir amalda bo‘lgan iqtisodiy 

stabilizatorlarni — vositalami qo‘llashni davom ettirish. 

Davlat qonun yo'li bilan shunday 
tartibni o'm atadiki, 
unga binoan moliya normativlari (m e’yorlari) joriy etila­
di. Bular sharoit o'zgarishiga qarab avtomatik ravishda 
amal qilaveradi. Bular jumlasiga soliq stavkalarini, ishsiz­
lik nafaqasi miqdori, daromadlarning inflyatsiyaga qarab 
indeksatsiya qilinishi, ijtimoiy yordam ko'rsatish norm a- 
tivlarini kiritish mumkin. M asalan, daromad solig'i daro­
m ad miqdoriga nisbatan 15% qilib belgilansa, daromad 
ko'payishi bilan uning miqdori ham avtomatik ravishda 
oshadi. 

D arom adlarni 

80% 

indeksatsiyalash 

tartibi 

o'm atilgan bo'lsa, narx oshgan taqdirda shu 80% daraja­

da darom ad ham ko'paytiriladi.
2. 
Sharoitga qarab yangi norm ativlarni kiritish 

yo'lidan borish, bu diskretsion fiskal siyosat deb yuritila­

di. Bu siyosat doirasida yangi soliq stavkalari joriy etila­
di, yangi soliqlar kiritiladi, budjet m ablag'larini sarflash 
normativlari o'zgartiriladi. Diskretsion siyosat o'zgargan 
sharoitga moslashish siyosatidir. Iqtisodiyot bir maromda 
o'sib borayotganda birinchi yo'l, u tanglikka yo'liqib, 
undan chiqish kerak bo'lganda ikkinchi, ya’ni diskretsion 
yo'l ustuvor bo'ladi.
Fiskal siyosat byudjet orqali ham iqtisodiyotga ta ’sir 
etadi. 

Byudjet 
hisobidan 

davlat 
ishlab 

chiqarish 

infratuzilm asiga katta investitsiyalarni yuboradi, milliy 
iqtisodiyot 
uchun 

aham iyatli 

ish 

(m aslan, 

yangi 

texnologiyani yaratish) bilan shug'ullanuvchi korxo- 

nalarga subsidiya beriladi. Subsidiya moliyaviy yordam
sifatida qaytarib olinm aydi, uning hisobidan xarajatlar 
qoplanib foyda ko'payadi, bu bilan korxonalar rag'bat- 
lantiriladi.

Budjet siyosati ijtim oiy n e ’m atlarning yaratilishini 

kanda qilmay va kerakli m iqdorda pul bilan ta ’minlab
433

I I В О ‘ L I М . Bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari

turishga qaratiladi. Davlat budjeti balanslashgan boiish i, 
ya’ni darom adlarga qarab xarajatlar qilinishi zarur 
b o ia d i. Budjet siyosati shundan kelib chiqqan holda 
budjet defitsitiga y o i berm aslikni, defitsit yuz bergan 
taqdirda ham bu m e’yorida boiishiga qaratiladi. Budjet 
siyosati davlatning ichki va tashqi qarzining ham m e’­
yorida bo iishini ta ’minlashi zarur.
Fiskal siyosat 2 xil boiadi:
1. Faol fiskal siyosat. Bu qoilanilganda diskretsion 
vositalar ishga solinadi, masalan, soliqlar kamaytiriladi, 
ulardan saylangan tarzda b o is a d a siylovlar beriladi, 
byudjetdan transfertlar berish ko'paytiriladi, firmalar sub- 
sidiyalar oladi. Bularning ham m asi iqtisodiy faollikka 
olib keladi. F irm alar xarajati qisqarib foydasi ortadi, 
aholining transfertlar hisobidan xarid qobiliyati oshadi. 
Xullas, bu siyosat firmalar va xonadonlar talabini oshira­
di. M ana shunday y o i ko‘p hollarda iqtisodiyot qiyin- 
chilikdan chiqib o ‘zini o'nglab olishi uchun qoilaniladi.
2. Nofaol fiskal siyosat. Bu siyosat moliyaviy stabi- 
lizatorlarni o ‘zgartirm ay, ularni erkin ishlashiga y o i
berishga qaratiladi, chunki bozor mexanizmi yaxshi ish­
lab turgan b o iad i. Iqtisodiyotning uzilishlarsiz yuksalib 
borishi tufayli m oliya vositalarini o ‘zgartirishga hojat 
qolmaydi. Demak, bu siyosat iqtisodiy o'sish to'xtovchiz 
borayotgan kezlarda ish beradi.

Investitsiya siyosati. Bu investitsiya resurslarini shakl- 

lantirish va ularni kerakli sohalarga yuborilishini ta ’m in- 
lashga qaratilgan siyosatidir. Bu siyosat investitsion faol- 
likni oshirishga yoki kamaytirishga qaratiladi. Bu davlat­
ning struktura (ishlab chiqarish tarkibini o'zgartirish) 
siyosati bilan bog'liq, bu esa ishlab chiqarishning eski 
sohalarini cheklab, yangi, masalan, eskportga m oijallan- 
gan sohalarini o'stirishni bildiradi.
Investitsiya siyosatiga ko'ra yangi istiqbolli sohalarga 
investitsiya qilingan foydadan um um an soliq olinmaydi yoki 
qisqartirilgan miqdorda olinadi. Yangi sohalardagi mol- 
mulkdan soliq olinmagan holda eski sohalardagi mol-mulk- 
dan soliq ko'proq olinadi. Bu bilan yangi sohalarning jadal 
o'sishi rag'batlantiradi, eski sohalar esa rag'batlantirilmaydi.
434

XX b о b. Iqtisodiy siyosat

Investitsiya siyosati texnika taraqqiyotini ham jadal- 
lashtiradi. Yangi texnologiyalarga pulni investitsilayotgan 
firm alarga subsidiyalar ajratiladi, soliqdan yengilliklar 
beriladi. Bu siyosat firm alarga tushadigan investitsiya 
yukini kamaytirishni ham ko'zlaydi. Shu maqsadda bir 
qator serkapital, binobarin katta investitsiyalarni talab 
qiluvchi va investitsiyalar o ‘zini tezda oqlam aydigan 
sohalam i moliyalashtirishni davlat o 'z zimmasiga oladi. 
Bu bilan firmalar investitsiyasini serfoyda ishlarga yubo- 
rilishiga ko'm ak beriladi.
Bozor qoidalariga binoan investitsiyalarni serfoyda 
sohalarga yuborilishi davom etadi. Biroq davlat xususiy 
investitsiyalarni 
um um iqtisodiy 
aham iyatga 
m boshqacha 
sohalarga yuborilishini o ‘z qo'lidagi moliya-kredit vosita­

lari bilan rag'batlantiradi.

Agrar siyosat. Bu davlatning qishloq xo'jaligini 
qo'llab-quvvatlashga 
qaratilgan 
siyosatidir. 
M azkur 
siyosat qishloq xo'jaligining barqaror o'sishini, oziq-ovqat 
mustaqilligi va xavfsizligini ta ’minlashni ko'zlaydi. Uning 
doirasida davlat qishloqdagi ishlab chiqarish infratuzil- 
masining (suv xo'jaligi, yo‘l qurilishi, gaz va elektro- 
energiya ta ’minotining) xarajatlarini qisman o 'z zimmasi­
ga oladi, davlat yerni ijaraga olib ishlatilishini, yerni 
garovga qo'yib kredit olishni huquqiy jihatdan ta ’m inlay­
di. Agrar siyosatda (yer davlatniki bo'lgan joyda) davlat­
ning xarid narxlari, davlat subsidiyalari kabi vositalar 
qo'llaniladi. Dehqonlarni qo'llab turish uchun yer solig'i 
yengil qilib belgilanadi. 
M asalan, 2002-yili O 'z b e ­
kistondagi yagona yer solig'i qishloq xo'jaligi mahsulot- 
larining bozor qiymatining 3—5% idan oshmadi. Bu soliq 
dehqonlarga og'irlik qilmadi.
Qishloq xo'jaligida rentabellik past bo'lganidan kapital­
ni u yerdan chiqib ketishiga yo'l qo'ymaslik uchun davlat 
fermerlarga subsidiya berib turadi, uning hisobidan xarajat­
lar qisman qoplanib fermerlar m e’yordagi daromadga ega 
bo'lishadi 
va 

qishloq 
xo'jaligini 

tark 
etm aydilar. 

Fermerlarni rag'batlantirish uchun davlat qishloq xo'jaligi 

m ahsulotini ularga m a’qul narxlarda sotib oladi. Davlat 
narxlari bozor narxlariga yaqin turadi, ularga binoan mah-

I I В О ‘ L I M . Bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari

sulotni davlatga sotish fermerlar uchun qulay b o ia d i, chun­
ki davlat xaridi mahsulotlaming sotilishini va kanda qilmay 
daromad olinishini kafolatlaydi.

Tashqi iqtisodiy siyosat. Bu davlatning o'zaro foydali 

tashqi aloqalarni rivojlantirish, m am lakat iqtisodiyotini 
jah o n xo ‘jaligi bilan integratsiyalashuvini ta ’m inlashga 
qaratilgan siyosatidir. Bu siyosatning asosiy maqsadi m il­
liy iqtisodiyotning jahon x o ‘jaligidagi mavqeyini m us- 
tahkamlashdir. Unga binoan eksport va import, chetga 
kapital chiqarish va chetdan kapital kiritish, ish kuchi 
migratsiyasiga doir tadbirlar amalga oshiriladi. 
Bu 
siyosatda bojxona to io vlari, eksport-im port litsenziyalari 

va kvotalari kabi vositalar qoilaniladi. Aytilgan vositalar 

iqtisodiy chegara hosil etib milliy iqtisodiyotni himoya 
qiladi. Eksportni ko'paytirish zarur b o isa unga litsen- 
ziyalar (ruxsatnoma) beriladi, eksport kvotasi oshiriladi. 
Bordi-yu im portni qisqartirish m a’qul b o is a , uning 
kvotasi kamaytiriladi, import uchun boj to io v i oshiriladi, 
importga litsenziya berish chegaralanadi.
Davlat siyosati kapital chiqarish va kapital kiritish 
tartibini ham belgilaydi. Kapital kiritish zarur b o isa bu 
ish rag'batlantiriladi. K apital chiqishi m a’qul b o is a
davlat bunga sharoit yaratib beradi. Chet elga ish kuchi- 
ni chiqarish uchun ham yordam beriladi. Bordi-yu 
mamlakatga arzon ish kuchi kerak b o isa , uning chetdan 
oqib kelishi uchun m igratsiya qoidalari (chegaradan 
o iis h , yashash va ishlash uchun ruxsat olish va h.k.) 
yengillashtiriladi. Davlat siyosati xalqaro iqtisodiy tash­
kilotlar bilan hamkorlik qilishni ham m oijallaydi.
Davlat iqtisodiy siyosatining sam aradorligi uning 
m onitoringi orqali aniqlanadi. Bunda iqtisodiy o'sish 
sur’atlari, inflyatsiya darajasi, eksport va import holati, 
tashqi qarz m iqdori, byudjet defitsiti kabi ko'rsatkich- 
larga qarab iqtisodiy siyosat natijasi baholanadi.
Iqtisodiy siyosat doirasida davlatning turli dasturlari 
ishlab 
chiqiladi 

va 
amalga 

oshiriladi. 
D astursda 
ko'zlangan maqsad, amalga oshiriladigan chora-tadbirlar, 
ulardan kutiladigan natijalar, ularni m oliyalashtirish 
manbalari aniqlanadi. Dasturlar milliy iqtisodiyot uchun
436

XX b о b. Iqtisodiy siyosat

ustuvor b o'lgan m uam m olarni hal etishga qaratiladi. 
Bular jumlasiga tanglikdan chiqish, oziq-ovqat, energiya 
ta ’m inoti, texnologiyalarni yangilash, infratuzilm alarni 
rivojlantirish, eksport salohiyatini oshirish, qoloq hudud- 
lami rivojlantirish kabi dasturlar kiradi. Dasturlarda bel- 
gilangan m uam m olarning hal etilishi iqtisodiy-ijtim oiy 
rivojlanishga turtki beradi.