Davlat iqtisodiy siyosatining maqsadi va vositalari

Davlat iqtisodiy siyosatining 

maqsadi va vositalari
Davlat iqtisodiyotga o ‘z siyosati bilan ta ’sir etadi.

Davlatning siyosati — bu makroiqtisodiy siyosat 

bo‘lib, uning muayyan mamlakatning milliy iqtisodiga 

taalluqli y o i-y o ‘riqlari va ulardan kelib chiqadigan sa’y- 

harakatlaridan iboratdir.
Davlatning siyosati har doim milliy b o ia d i, m am ­
lakat rivojining ichki va tashqi sharoitini hisobga oladi. 
Siyosatda eng a w a l m am lakat iqtisodiyotining holati, 
xalqaro iqtisodiy konyunkturaning milliy iqtisodiyotga 
n e c h o g iiq ta ’sir etishi, unda kutilayotgan o ‘zgarishlar 
mamlakat zimmasiga olgan xalqaro majburiyatning qan- 
dayligi, mamlakat iqtisodiyotining resurslar bilan ta ’m in- 
lanish darajasidan kelib chiqadi, ilgari amalga oshirilgan 
ch o ra-tad b irlar bergan natija ham hisobga olinadi. 
Davlat siyosati davlat rahbarlarining erk-irodasi va 
qat’iyatligiga va yetilgan iqtisodiy m uam m olam i naqadar 
idrok etishlariga ham b o g iiq b o iad i.
D avlatning 
siyosati 
milliy 

manfaatlardan 
kelib 

chiqqan holda m a’lum maqsadlarni ko'zlaydi. Bulardan 
asosiylari quyidagilar:
1. 

Barqaror iqtisodiy o ‘sishni ta’minlash. Bu yalpi ichki 

mahsulotning bir m arom da va yetarli sur’atlar bilan o'sishi- 
ga sharoit hozirlashni bildiradi, chunki Y alM qanchalik tez 
o ‘ssa, mamlakat iqtisodiy qudrati shunchalik oshadi.
428

XX b о b. Iqtisodiy siyosat

2. Milliy iqtisodiyotning mustaqilligini ta’minlash, uni
chet elga qaram bo ‘lishiga yo‘l qo'ymaslik. Iqtisodiyot 
qanchalik mustaqil bo‘lsa, shunchalik milliy manfaatlarga 
ko'proq xizmat qiladi.
3. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash. Bu iqtisodiy 
oborotning uzluksizligini, ya’ni takror ishlab chiqarish­
ning to'xtovsiz davom etishini, iqtisodiy falajlikka yo‘l 
qo'yilmasligini bildiradi.
4. Milliy pul qadr-qiymatining barqarorligini ta’min­

lash, m am lakatdagi pul m uom alasining m e’yorida bo- 

rishiga erishish, pulni iqtisodiy aloqalarning m untazam
ishlab turuvchi vositasiga aylantirish.
5. Aholi turmush farovonligini muttasil oshirib, iqti­
sodiyotning ijtimoiyligini to 'la ro q yuzaga chiqarishga 
ko'maklashish.

6
.

Milliy iqtisodiyotni xalqaro integratsion jarayonlar 

va glohalizatsiyada faol ishtirok etib, xalqaro iqtisodiyot­

da o 'z o'rnini topishi, baynalmilal iqtisodiy m unosabat- 
larning teng huquqli ishtirokchisiga aylanishiga erishish.
7. Milliy iqtisodiyotning istiqbolini ta’minlash, ya’ni 
uni uzoq kelajakda o'sib borishiga sharoit hozirlash.
Bular iqtisodiy siyosatning strategik, ya’ni uzoq davr- 
ga mo'ljallangan maqsadi hisoblanadi. Biroq uning qisqa 
vaqtdagi taktik, ya’ni ju z ’iy maqsadlari ham bor. Bular 
jumlasiga iqtisodiy tanglikdan chiqib ketish, narxlarning 
barqarorligini ta ’m inlash, investitsion faollikni rag'bat- 
lantirish, eksport salohiyatini oshirish, novatsiyalarni 
ta’minlash, yangi tashqi bozorlarga kirib borish kabilar 
kiradi. Ju z ’iy m aqsadlar strategik m aqsadlardan kelib 
chiqadi va ularga xizmat qiladi.
Davlat siyosati belgilagan maqsadlarga quyidagi vosi­
talar bilan erishiladi. Birinchisi, iqtisodiy vositalar bo'lib, 
bular jum lasiga 
soliqlar, 
subsidiyalar, 
litsenziyalar, 
eksport kvotalari, uchyot stavkalari, davlat buyurtmalari, 
davlat 

investitsiyalari, 

transfertlar, 
turli 
iqtisodiy 

sanksiyalar (jazolash vositalari) kabilar kiradi. Ikkinchisi, 

yuridik 

vositalar. 

Bu 

iqtisodiy faoliyat tartibi 

va 

qoidalarini, uning davlat tom onidan rag'batlantirilishini 

belgilab beruvchi qonunlarni, ularga mos ravishdagi
429

I I В О ‘ L I M . Bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari

qonun osti hujuatlarni ishlab chiqish, ularni qabul qilish 
va joriy etishdan iboratdir.
Qonunchilik iqtisodiyotning huquqiy asoslarini belgi­
lab beradi, bular esa bozor iqtisodiyotining obyektiv iqti­
sodiy qonunlari talabidan kelib chiqishi zarur. Iqtiso­
diyotga oid yuridik qonunlarni parlam ent qabul qiladi. 
Hukum at esa ularning amalga oshirilishini ta ’minlaydi- 
gan qarorlar va farmoyishlarni ishlab chiqadi. Tegishli 
davlat idoralari qonunlam ing amalga oshirilishini nazo- 
ratga oladi. 
Xitoy tilida, 

siyosiy-m a’muriy vositalar. 

Davlat hokimiyat sohibi boigan id an o ‘z siyosatiga rioya 
etilishini o ‘z organlari kuchi bilan ta ’minlaydi. Davlat 
oliy siyosiy institut hisoblanar ekan, uning qarorlari va 
buyruqlariga hamm a itoat etishi kerak b o iad i. M a’muriy 
usul yordamchi usul hisoblanadi, u bozor tizim ida yaxshi 
natija berm aganidan cheklangan holda qoilaniladi.

20.4. Davlat iqtisodiy siyosatining 

asosiy yo‘nalishlari
Iqtisodiyot yaxlit b o ia r ekan iqtisodiy siyosat ham
yagonadir. Lekin davlat siyosatining aniq yo ‘nalishlari 
bor.

Monetar siyosat — bu davlatning pul-kredit siyosati 

b o iib , pul muomalasini tartiblash, tovar va pul massasi 
o'rtasidagi m uvozanatni ta ’m inlash, iqtisodiyotdagi pul 
oqim larini boshqarib turish siyosati hisoblanadi. Uning 
m aqsadi narxlarni va shunga k o 'ra m illiy pul birligi 
xarid qurbini, uning valuta kursini barqarorlashtirish, 
oxir-oqibatda pulga talab bilan uning taklifini m uvo- 
zanatlashtirishdan iborat bo'ladi.
M onetar siyosatning 3ta asosiy jihati bor:
1. 

Qayta moliyalashtirish yoki uchyot siyosati. Bunda 

davlat nom idan m arkaziy banklar uchyot stavkasini 
o'zgartiradi. Stavka oshganda pul qim m atlashib, unga 
talab qisqaradi. U pasaytirilganda pul arzonlashib, unga 
talab oshadi.
Bu ayni paytda kreditning arzon yoki qim m at 
bo'lishini bildiradi. Bu esa iqtisodiyotga kredit hisobidan
430

XX b o b . Iqtisodiy siyosat

yuboriladigan investitsiyalarni o ‘zgartirib, uning o ‘sishiga 
ta ’sir etadi.
Masalan, Yevropa mamlakatlarida qayta moliyalashti­
rish stavkasi 2001-yil oxirida 1,7% bo'lsa, 2002-yil oxiri- 
da bu 0,9% ga tushdi. Bu bilan kredit arzonlashtirildi, 
chunki kommersiya banklari shunga qarab kredit uchun 
undiriladigan foiz stavkalarini belgiladilar.
2. Ochiq bozorda operatsiyalar o'tkazish siyosati. Bu 
davlat obligatsiyalarini chiqarib firm alar, banklar va 
aholiga sotish va vaqti kelganda ularni qaytadan sotib 
olishni bildiradi. Bu obligatsiyalarni olish qulay bo'ladi, 
chunki ularga q at’iy belgilangan foizni davlat to'laydi, 
bu bilan ularning darom adliligi kafolatlanadi. Davlat 
obligatsiyalari sotilganda pul ularga bog'lanib qoladi, 
natijada uning m uomaladagi m iqdori qisqaradi. Aksin­
cha, ular qaytadan sotib olinganda pul ulardan bo'shab 
m uom alaga keladi, u yerdagi pul m iqdori ko'payadi. 
Demak, bu usul bilan ham pul miqdori tartiblanadi.
3. Majburiy rezerv siyosati. Bu siyosatga binoan 
markaziy banklar boshqa banklar uchun kredit resursi- 
ning majburiy rezervini kiritadi. Bu tartibga ko'ra bank­
lar kreditga beriladigan pulning bir qism ini M arkaziy 
banklar ixtiyoriga beradi. Bu rezerv oshsa, kredit puli 
qisqaradi, agar u kamaysa, bu pul ko'paydi. Masalan, 
m am lakatda jam i kredit resurslari 80 m lrd. dollar. 
Shundan 10% rezervga o'tkazilsa 72 mlrd. doll, kredit 
uchun pul qoladi. Bordi-yu bu rezerv 15% ga chiqarilsa, 
kreditga 68 mlrd. dolllar qoladi. Bu bilan kreditga 
m o ijallan g an pulning taklifi oshadi yoki qisqaradi. 
Shunga qarab kredit olish goh oshib, goh qisqarib tura­
di. M onetar siyosatning aytilgan yo'nalishlari shuni 
ko'rsatadiki, unda turli iqtisodiy vositalar qo'llaniladi.
M onetar siyosat 2 xil bo'ladi:
1. 

Qattiq siyosat, bunda pul massasi qisqartiriladi, 

uni emissiya (pul chiqarish) hisobidan o'sishi q a t’iy 
chegaralanadi. Natijada pul massasi qisqarib tovar mas- 
sasiga tenglashadi. Pulning qisqarishi talabni kamaytiradi, 
narxlar esa o'sm aydi, pul birligining xarid qurbi bar- 
qarorlashadi. Pul topishga intilish iqtisodiyotning jonla-
431

I I В О ‘ L I M . Bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari

nishiga olib keladi. Bunday siyosat biz ilgari ko'rgani- 
m izdek odatda iqtisodiyotni tanglikdan chiqarish yoki 
inflyatsiyani jadal bostirish uchun qo‘llaniladi.
2. 

Yumshoq monetar siyosat. Bunda davlat pul mas- 

sasining ortishiga to 'sqin lik qilm aydi, pul emissiyasi 
hadeb cheklanaverm aydi, natijada pul ko'payib uning 
arzonlashuvi yuz beradi. Yum shoq siyosat iqtisodiyot 
o'sish pallasida bo'lganda ko'proq qo'llaniladi, chunki 
pul m assasining o'sishiga qarab tovarlar massasi ham
o'sadi. Bunda tovar-pul m uvozanati pulni qisqartirish 
hisobidan em as, balki tovarlarning ko'payishi tufayli 
ta ’minlanib turadi.

Fiskal siyosat. Bu davlatning soliq-byudjet siyosatidir, 

unga binoan soliqlar belgilanadi, byudjet mablag'lari aniq 
maqsadlar y o iid a ishlatiladi. Soliq siyosati soliqlar vosi­
tasida byudjetga pul to'plashga qaratiladi. Unga binoan 
soliq turlari aniqlanadi, soliq stavkalari, soliq solinadigan 
obyektlar, soliq imtiyozlari, soliq undirish tartibi belgi­
lanadi.
Soliqlar 

davlatning 

iqtisodiyotga 
ta ’sir 
etishida 
qo'llaniladigan asosiy vositadir. “ Soliq tizim i nafaqat 
soliqlami undirish, balki birinchi galda, rag'batlantirish 
xususiyatiga ega b o iish i lozim ” 1.
Iqtisodiyotni rag'batlantirish zarur bo'lganda soliqlar- 
dan im tiyozlar beriladi. Bunda soliq kam aytiriladi, 
soliqni undirish m uhlati cho'ziladi yoki um um an soliq 
undirilm aydi. 
N atijada 
firm alarga 
tegadigan 
foyda 
ko'payadi, ular foydani reinvestitsiya 

qiladi, ya’ni qay­

tadan ishlab chiqarishni o'stirishga yuboradi. Ishlab 
chiqarishni rag'batlantirish maqsadida 0 ‘zbekistonda foy- 
dadan to ia n a d ig a n soliq stavkasi 2004-yili 24% dan 
20% ga tushirildi. Ishlab chiqarish qizib ketganda uning 
o ‘sishini sekinlashtirish zarur b o is a soliqlar oshiriladi. 
Bu usul kapitalning eski tarm oqlardan chiqib yangi 
istiqbolli tarm oqlarga k o'ch ib o'tishiga ham yordam