Davlat hokimiyati organlari tizimida korrupsiya namoyon bo'lishiga qarshi kurashishning zamonaviy usullari

Davlat hokimiyati organlari tizimida korrupsiya namoyon bo'lishiga qarshi kurashishning zamonaviy usullari
(Modern ways of combating corruption in the system of public authorities)
Izoh. Maqolaning maqsadi - korrupsiyani, uning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash, ushbu salbiy hodisaga qarshi kurashish usullarini ishlab chiqish. Jamiyat hokimiyatini amalga oshirish sohasidagi korrupsiyaga qarshi huquqbuzarliklarga qarshi kurash usullari mahalliy va xorijiy adabiyotlarda ilmiy tadqiqotlarning dolzarb mavzusi hisoblanadi. Maqolada korrupsiya ta’riflarini o’z ichiga olgan bir qator normativ-huquqiy hujjatlar uning xarakterli xususiyatlari ro’yxati bilan tahlil qilingan. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatidagi korrupsiya tarkibiy qismiga qarshi kurashishning samarali usullari bayon etilgan. Chet el huquqshunoslarining korrupsiya namoyon bo’lishining tipik shakllariga nisbatan asosiy qarashlari ko’rib chiqildi. Mualliflar ushbu salbiy hodisaga qarshi kurashishning ikkita usulini taklif qilishadi: aybdor subyektlarni qonuniy javobgarlikka tortish; korrupsiyaga oid huquqbuzarliklar chastotasini kamaytiradigan turli xil profilaktika choralari tizimini yaratish. Tadqiqotning yangiligi shundan iboratki, mualliflar profilaktika funksiyalarini amalga oshirishni ta’minlaydigan ta’sir choralarini takomillashtirish, rag’batlantirishni kuchaytirish va davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyatida intizom, tartib va qonuniylikni mustahkamlash uchun cheklovlarni optimallashtirish jarayonini ta’minlash muhimligini asoslaydilar. Maqolada korrupsiyaga qarshi kurash, shu jumladan fuqarolik jamiyati institutlari ko’magida olib boriladigan monitoring va boshqa choralarning afzalliklari to’g’risida tushunchalar kengaytirilgan. Axloqiy tamoyillarning korrupsiyaga qarshi kurashda, ayniqsa, huquqni muhofaza qilish idoralari faoliyatidagi alohida o’rni to’g’risida fikr bildiriladi. Hozirda davlat organlari faoliyatida korrupsiyaga qarshi kurashning tizimli xususiyati mavjud emasligi, tezislar ortib borishi bilan davlat organlari faoliyati uchun qonuniy ahamiyatga ega bo’lgan protseduralarni qonunchilik bilan tartibga solish zarurligi to’g’risida xulosa qilingan. Boshqa davlat organlari va fuqarolik jamiyati tomonidan mumkin bo’lgan nazorat choralari uchun ularning faoliyatining ochiqligi darajasi ko’ratib berilgan. Maqolaning qoidalari va xulosalaridan davlat organlari faoliyatida korrupsiya tarkibiy qismlarining o’sishiga qarshi samarali choralarni ishlab chiqish bilan bog’liq keyingi tadqiqotlar davomida foydalanish mumkin.

Abstract. The purpose of the article is to define corruption, determine its specific features and work out the methods of counteracting this negative phenomenon. Methods of combating corruption offences in the sphere of public authorities are an urgent topic for both Russian and foreign researchers. The authors analyze a number of normative legal acts that contain definitions of corruption and list its key features. They discuss effective methods of combating corruption in the work of public authority bodies. They also examine dominant views of foreign legal scholars on the typical manifestations of corruption. The authors present two methods of counteracting this negative phenomenon: prosecution of guilty persons; building a system of prevention measures that will reduce the frequency of corruption offences. The novelty of this research consists in showing the importance of improving the measures of prevention, strengthening the incentives and ensuring the optimization of restrictions to improve discipline, law and order in the work of public authorities. The article widens the understanding of the effectiveness of monitoring and other measures of counteracting corruption, including the cooperation with the institutions of civil society. The authors speak of the special importance of moral principles (honesty, integrity, etc.) in combating corruption, especially in the work of law enforcement bodies. They conclude that at present corruption counteraction in the work of public authorities is not systemic; also that it is necessary to introduce a legislative regulation of legally important procedures in the work of public authorities and increase their transparency, providing opportunities for control by other bodies of power and by the civil society. The clauses and conclusions of the article could be used in future research aimed at developing effective measures to combat corruption in the work of public authorities.
Korrupsiya davlatda sodir bo’layotgan siyosiy, iqtisodiy va boshqa jarayonlarga salbiy ta’sir ko’rsatishi va shu bilan jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlik va xavfsizlikka putur yetkazishi mumkin bo’lgan eng xavfli ijtimoiy hodisalardan biridir. Zamonaviy davrda korrupsiya muammosi sof milliy xususiyatga ega bo’lishni to’xtatadi va uning shakllarini takomillashtirish transmilliy omilga aylanadi.
Korrupsiyaga qarshi kurash butun dunyoda davlat va fuqarolik jamiyati uchun eng qiyin muammolardan biri bo'lib chiqdi. So’nggi 20 yil ichida korrupsiya nihoyatda keng tarqalgan hodisa ekanligi va unga qarshi kurashning turli usullarini talab qilishi aniq bo’ldi. Ushbu korrupsiyaga qarshi kurash usullari davlat mexanizmi faoliyatining ko’plab omillari va xususiyatlariga, xususan, davlat tuzilishi demokratiyasi darajasiga, jamoat tashkilotlarining davlat hokimiyati bilan o’zaro ta’sirining o’ziga xos xususiyatlariga, hokimiyat taqsimoti va boshqalarga qaratilgan.
Korrupsiyaga qarshi muvaffaqiyatli kurashish uchun fan va amaliyot tegishli milliy va xalqaro mexanizmlarni ishlab chiqdi. Korrupsiyaga qarshi kurash jarayoni yuqorida sanab o’tilgan darajalarda korrupsiyaga qarshi qonunchilikni muvofiqlashtirishni talab qiladi, shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi xalqaro darajadagi korrupsiyaga qarshi asosiy konventsiyalarning ko’pini imzolagan, uning maxsus delegatsiyasi xalqaro tadbirlarning doimiy ishtirokchisi hisoblanadi, korrupsiyaga qarshi BMT konvensiyasi homiyligida o’tkaziladi. Shu bilan birga, korrupsiyaga qarshi kurashish bo’yicha milliy qonunchilik ishlab chiqildi. Biroq, shu bilan birga, amaldagi O’zbekiston va xorijiy me’yoriy-huquqiy bazada «korrupsiya» tushunchasini aniqlashga yagona yondashuv mavjud emas.
Bu qisman korrupsiya turli yo’llar bilan o’zini namoyon qilishi mumkinligi bilan bog’liq. Ko’plab turli xil konferentsiyalar va boshqa ilmiy tadbirlar ushbu muammoga bag’ishlandi. Shu bilan birga, ko’pchilik, agar korrupsiyani matn shaklida tasvirlash qiyin bo’lsa, unda subyektlarning «harakatlarida» uni tan olish qiyin emas degan fikrga qo’shilishadi. Korrupsiyaning eng ommabop va eng sodda ta’rifi shundaki, bu hukumat vakolatlarini shaxsiy manfaatlari uchun suiiste’mol qilishdir. Ushbu ta’rif Jahon banki tomonidan qo’llaniladi. Bunday ta’rifdan korrupsiya xususiy sektor faoliyati doirasida bo’lishi mumkin emas degan xulosaga kelmaslik kerak. Ko’rinib turibdiki, korrupsiya yirik xususiy korxonalarda, masalan, sotib olishda yoki hatto nimanidir yoki kimnidir yollashda ham mavjud.
Korrupsiyaning predmeti BMTning transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi konvensiyasida "har qanday ortiqcha ustunlik" degan yagona atamada belgilangan har qanday imtiyozlar bo’lishi mumkin. Tugatilgan huquqbuzarliklar kabi korruptsiya tushunchasiga va’da, pora berishni taklif qilish, pora talab qilish, shuningdek ushbu jinoyatlarga sheriklik kabi tushunchalar kiradi.¹ Shu bilan birga, korrupsiyaga qarshi kurash natijalari pora berish holatlari va hajmlari kamayganiga qaramay, hodisaning o’zi nafaqat ularni o’z ichiga oladi.
Korrupsiyaning ta’rifi ichki qonunchilikda ham mavjud. "Korrupsiyaga qarshi kurashish to’g’risida" PQ-2752-son 02.02.2017-yilda qabul qilingan qonunda korrupsiga nimalar kirishi ochiq ko’rsatib berilgan ya’ni bular: mansab vakolatlarini suiste’mol qilish, pora berish, pora olish, tijoratli pora olish yoki qonuniy manfaatlariga zid ravishda shaxs tomonidan o’z lavozimidan boshqa noqonuniy foydalanish, pul, qimmatbaho buyumlar, mulkiy xususiyatga ega bo’lgan boshqa mol-mulk yoki xizmatlar, o’zi uchun yoki uchinchi shaxslar uchun boshqa mulkiy huquqlar yoki boshqa shaxslar tomonidan ushbu shaxsga ushbu imtiyozlarni noqonuniy taqdim etish shaklida foyda olish uchun jamiyat va davlatning manfaatlaridan foydalish kabi jinoyatlar kiradi. Korrutsiya, shuningdek, yuridik shaxs nomidan yoki uning manfaatlari uchun ro’yxatdagi xatti-harakatlarni sodir etish deb hisoblanadi. Yuqoridagi ta’rif korrupsiyaga oid huquqbuzarlikning muhim jihati O’zbekistton qonunchiligida hal qilinmaganligidan ishonch hosil qilishga imkon beradi, bu esa moddiy bo’lmagan (mulkiy bo’lmagan) xarakterdagi imtiyozlarni olishni nazarda tutadi. Korrupsiya ta’rifiga bunday yondashuv uning tushunchasini toraytiradi va uning murakkab mohiyatini e’tiborsiz qoldiradi, bu keyinchalik ushbu hodisaga qarshi kurash amaliyotiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Xalqaro tashkilotlarning tavsiyalariga muvofiq, pora berishni nafaqat pul mablag’lari yoki mulkiy xususiyatga ega bo’lgan boshqa imtiyozlar, balki har qanday afzalliklar, shu jumladan nomoddiy, bozor qiymati belgilanmaydigan afzalliklar, shu bilan bog’liq holda, korrupsiya bilan bog’liq jinoyatlar, xususan, pora olish va berish kabi harakatlarni tushunishni qonunchilik darajasida qayta ko’rib chiqish zarur.
Korrupsiyaning ta’rifidan ko’rinib turibdiki, korrup’siya tarkibiy qismi nafaqat davlat sektorida bo’lishi mumkin. Biroq, eng xavfli narsa aynan davlat hokimiyati organlarining harakatlaridagi korruptsiya hisoblanadi, chunki bu subyektlar butun jamiyatni boshqarish qobiliyatiga ega. Ta’kidlash joizki, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga xos bo’lgan yuqori darajadagi korrupsiya nafaqat davlat mexanizmi faoliyati samaradorligini va har xil turdagi davlat dasturlarini amalga oshirishni murakkablashtiradi, balki qonun ustuvorligini o’rnatish, rivojlanish uchun qo’shimcha to’siqlarni keltirib chiqaradi.
Korruptiya siyosiy hokimiyatdan suiiste’mol qilishni o’z ichiga oladi va jamiyatdagi siyosiy institutlarning muvaffaqiyatsizligini aks ettiradi. Siyosiy hayot subyektlarida hokimiyatning mavjudligi, uni o’z manfaatlari yo’lida ishlatish vasvasasiga olib keladi. Fuqarolik jamiyati institutlari davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini nazorat qilish jarayoniga aralashishi kerak. Agar bu amalga oshmasa, demak, korrupsiya darajasi uning hajmi va ishlarning ko’payishiga qarab o’zgaradi.
Korrupsiya tarkibiy qismi pora berish, pora olish va rasmiy lavozimdan foydalangan holda firibgarlikda o’zini namoyon qilishi mumkin. Korrupsiya potentsial ravishda hokimiyatning barcha tarmoqlarida uchraydi va nisbatan past darajadagi mansabdor shaxslar ishtirokidagi kichik bitimlardan tortib, siyosiy tuzilmaning eng yuqori qismidagi aktyorlar tomonidan davlat resurslarini talon-taroj qilishga qadar bo’lishi mumkin. Biroq, davlat mexanizmi ishining samaradorligi ko’p jihatdan nafaqat ijro etilish sifati va qonuniy ahamiyatga ega bo’lgan protseduralarga rioya qilinishi bilan, balki uning ishida buzilmaslik va halollik kabi axloqiy tamoyillarning mavjudligi bilan ham belgilanadi. Ushbu tamoyillarning mohiyati - davlat xizmatchisining korrupsiyaga nisbatan murosasizligining namoyon bo’lishi, bu davlatning davlatga bo’lgan ishonch darajasini pasaytiradigan va mamlakatda milliy xavfsizlikka putur yetkazishi mumkin bo’lgan va xavf tug’diradigan hodisa sifatida namoyon bo’ladi.
Yevropa Kengashi darajasida 1999-yil Korrupsiyaga qarshi jinoyat qonuni konvensiyasida korrupsiyaning bunday alomatining ijtimoiy xavf (zarar) kabi mazmuni ochib berilgan, ya’ni bunda "korrupsiya qonun ustuvorligi, demokratiya va inson huquqlariga tahdid soladi, yaxshi boshqaruv, tenglik va ijtimoiy adolat tamoyillari, raqobatga to’sqinlik qiladi, iqtisodiy rivojlanishga to’sqinlik qiladi va demokratik institutlar va jamiyatning axloqiy asoslari barqarorligiga tahdid soladi » deya ta’kidlangan.² Xalqaro tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, demokratiya davlat apparatining toza va oshkora ishlashiga kafolat bermaydi. Bundan tashqari, yuqori darajadagi korrupsiya soliqlarni to’lashdan bo’yin tovlash yoki turli xil subyektlar tomonidan soliq imtiyozlaridan suiste’mol qilish shaklida sodir bo’lganda soliq tushumlarining yo’qolishiga olib kelishi mumkin, bu esa keyinchalik byudjetning salbiy oqibatlariga olib kelishi mumkin. Shuningdek, korruptsiya belgisi subyekt tomonidan rasmiy vakolatlar va tegishli imkoniyatlardan foydalanish hisoblanadi. Shu sababli korrupsiyaning eng tez-tez va eng xavfli subyekti davlat hokimiyati organlarining vakili hisoblanadi.
Ma’lumki, korrupsiyaga qarshi kurash an’anaviy ravishda ikkita asosiy yo’nalishda olib boriladi, ya’ni korrupsiya namoyon bolishiga qarshi kurash va korrupsiyaning oldini olish. Ikkala yo’nalish ham chambarchas bog’liq bo'lishi kerak.
Korrupsiyaga qarshi muvaffaqiyatli kurashish doirasidagi birinchi yo’nalish davlat hokimiyati organlarining samarali huquqiy javobgarligi tizimini mavjudligini ta’minlaydi. Mas’uliyatni tizim shaklida qonunchilikda birlashtirish tizimni tarkibiy elementlarining o’zaro bog’liqligini hisobga olgan holda ushbu institutni qo’llashga imkon beradi: asoslar, chora-tadbirlar, qo’llash tartiblari va boshqalar. Tizimli yondashuv ushbu tarkibiy qismlarning muhimligini ta’kidlaydi, chunki kamida bitta elementning yo’qligi yoki yetarli darajada tartibga solinmasligi butun tizimning yo’q qilinishiga olib keladi. Faqatgina to’laqonli va to’g’ri qurilgan mas’uliyat tizimi tufayli biz davlat organlarida korrupsiyaga qarshi kurashda ijobiy natijani kutishimiz mumkin.
Ushbu yo’nalishni huquqiy tartibga solish jarayonida davlat sohasining o’ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi kerak. Ba’zi huquqshunos olimlarning fikricha, davlat organlari faoliyatidagi korrupsiya tarkibiy qismiga qarshi muvaffaqiyatli kurashish uchun xodim egallab turgan lavozimiga qarab korrupsiyaga qarshi choralarni to’g’ri ajratish kerak. Amalda shuni ko’rish mumkinki, bir qator lavozimlar haqiqatan ham korrupsiyaning kuchayishi va korrupsion faoliyatni amalga oshirishning halokatli oqibatlari bilan tavsiflanadi. Masalan, huquqni muhofaza qiluvchi organlar mansabdorlari safidagi korrupsiyaga oid jinoyatlar alohida tashvishga solmoqda, chunki ularning vakolatiga binoan aynan ushbu subyektlar boshqa davlat hokimiyat organlarida korrupsiyaning tarqalishiga qarshi turishlari kerak. Ilmiy muomalaga "lavozimning korrupsiyaga aloqadorligi" atamasi kiritildi, bu mansabdor shaxsning vakolatlarida korrupsiyaviy xatti-harakatlar uchun potentsial imkoniyatlarning mavjudligini anglatadi. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy rivojlanish vazirligi doirasida hukumat lavozimlarini korrupsiyaning yuqori va past darajalariga ega lavozimlarga bo’lishini nazarda tutuvchi loyiha ishlab chiqildi, ammo u amalga oshirilmadi.
Ilmiy qarashlarda korrupsiyaga qarshi kurash umuman olib borilmasligi kerak degan fikr keng tarqalgan. Ushbu pozitsiya mamlakat korrupsiya xavfini minimallashtirish uchun uzoq vaqt davomida, masalan, korrupsionerni o’z lavozimida ushlab turishi yaxshiroq ekanligi bilan bog’liq. Ko’pgina uchinchi dunyo mamlakatlarida bo’lgani kabi hokimiyatning eng yuqori darajalaridagi korrupsiya odatiy bo’lgan tizimda rahbariyatning har bir o’zgarishi korrupsiya to’lqinini harakatga keltiradi, chunki yangi prezident imkon qadar tezroq o’z boyligini yig’ishga harakat qiladi. Shuningdek, korrupsiya tushunchasi ma’lum darajada jamiyat va davlatning madaniy an’analari va boshqa xarakterli xususiyatlariga asoslanadi degan fikr mavjud. Ushbu bayonotdan u qabul qilinadigan hodisa bo’lishi mumkin degan xulosaga kelishdi.
Biz bu pozitsiyaga bilan deyarli rozi bo’lmaymiz, chunki korrupsiya va uning davlat xizmatchilarining ishlarida namoyon bo’lishi natijasida ma'muriy to'siqlarning turli xil turlari va yuridik jihatdan muhim protseduralarning byurokratizatsiyasi mavjudligidan manfaatdor bo'lib, ularning samaradorligiga ta’sir qiladi.
Ma’muriy sohada korrupsiyaning rivojlanishining sabablarini qonuniy ahamiyatga ega bo’lgan protseduralarning yopiqligi va shaffof emasligi bilan bog’lash mumkin, bu ularning bajarilishi ustidan nazoratni zarur darajada ushlab turishga imkon bermaydi. Qiyosiy tahlil bizni ichki, xorijiy qonunchilikdan farqli o’laroq, davlat xizmatchilari ishidagi protsessual masalalarni tartibga solishning aniqroq asoslarini belgilaydi degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Bu bizning huquqiy tizimimizning jiddiy kamchiliklari, chunki mansabdor shaxslarning ko’pchiligining huquqiy ongi va huquqiy madaniyati past bo’lganligi sababli, mansabdor shaxslarning o’zboshimchalik ixtiyorini cheklaydigan va ularning faoliyatini qonun doirasida olib borishga yordam beradigan protsessual normalar ahamiyati. Bundan tashqari, protsessual normalar jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning o’ziga xos rolini o’ynaydi, mansab vakolatlarini suiste’mol qilishning oldini olish va korrupsiyaga qarshi turishning samarali vositasi sifatida faoliyat yuritadi. Shu sababli hozirgi paytda mansabdor shaxslarga nisbatan huquqbuzarliklarni o’z faoliyati davomida aniqlash, vakolatli organlar tomonidan rasmiy tekshiruvlar o’tkazish va belgilangan tartibda tegishli sanksiyalarni qo’llashning protsessual shakllari va usullarini takomillashtirish zarur. Profilaktika funksiyalarini amalga oshirishni ta’minlaydigan ta’sir choralarini takomillashtirish, davlat organlari faoliyatida intizom, tartib va qonuniylikni mustahkamlash uchun cheklovlarni optimallashtirish talab etiladi. Korrupsiyaga uchragan mansabdor shaxslarning xabar beruvchilarini ishdan bo’shatishdan immunitetni ta’minlash orqali himoya qilish mexanizmini yaratish davlat xizmatchilarining noqonuniy faoliyatiga qarshi kurashni kuchaytirishga yordam berishi mumkin. Korrupsiyaga qarshi kurash davlat organlari tizimida nazoratni kuchaytirish orqali osonlashtiriladi, bu mansabdor shaxslarning daromadlarini nazorat qilish choralarini o’z ichiga oladi. So’nggi paytlarda, xuddi shu shaxs davlat xizmatida bo’lganidan keyin ham shunga o’xshash nazoratni o’rnatishga urinishlar qilinmoqda.
Mansabdor shaxsning faoliyatini tartibga solishda protsessual qoidalarning yo’qligi, huquqiy tartibga solishda jiddiy bo’shliq sifatida qaralishi kerak, menejerlar o’z vakolatlaridan maqsadlari uchun emas, balki shaxsiy maqsadlari va korporativ manfaatlari yo’lida foydalanishlari uchun sharoit yaratadi. Bundan tashqari, aniq me’yoriy ko’rsatmalar yo’qligi sababli, huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimi aniq bir harakatni qonuniy ravishda to’g’ri kvalifikatsiya qila olmaydi, bu esa ba’zi hollarda qonuniy ahamiyatga ega bo’lgan masalani o’zboshimchalik bilan hal qilishga imkon beradi. Ushbu holat mansabdor shaxsni o’z xohishiga ko’ra qonuniy ahamiyatga ega bo’lgan muammolarning aksariyatini qonun hujjatlariga rioya qilmasdan hal qila oladigan holatga olib kelishi mumkin.
Bu aniq protsessual qoidalarning yetishmasligi nafaqat ijroiya hokimiyati, balki sud hokimiyati organlari faoliyatiga ham xosdir. Masalan, "Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risida" qonunining 13-moddasida korrupsiyaviy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxs uchun javobgarlik choralari ko’zda tutilgan. Sud qarori bilan shaxs O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq davlat va shahar xizmatida ma’lum lavozimlarni egallash huquqidan mahrum etilishi mumkin. Muayyan lavozimlarni egallash yoki muayyan faoliyat bilan shug’ullanish huquqidan mahrum qilish jinoiy jazoning turidir (O’zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi). Muammo shundaki, hozirgi modda majburlamaydi, balki faqat bunday javobgarlik chorasini qo’llash huquqini beradi. Bizning fikrimizcha, korrupsiyaga aloqador mansabdor shaxs nafaqat o’z lavozimidan chetlatilishi, balki olib qo’yilishi kerak. Bu masalada dispozitiv komponent noo’rin.
Huquqiy ahamiyatga ega bo’lgan vaziyatlarni o’z ixtiyoriga ko’ra tartibga solishga imkon beradigan me’yorlarning haddan tashqari ko’pligi shaklida bunday muammoni hal qilish, yuzaga kelgan har qanday vaziyatni to’g’ri hal qilish uchun sharoit yaratishdir. Mansabdor shaxsning aybi bilan, qonun hujjatlarida belgilangan muayyan huquqiy normadan foydalanishga murojaat qilish kerak. Mansabdor shaxslar faoliyatining aniq reglamentini o’rnatish korrupsiyaga oid huquqbuzarliklar sonini kamaytirishi mumkin.
O’zbekiston jamiyatining hozirgi holati, unga nisbatan murosasizlik ko’rsatmoqda, davlat hokimiyati organlari vakillari tomonidan har qanday turdagi huquqbuzarliklar, sodir etilgan huquqbuzarliklar uchun ularning javobgarligi miqdori va yangi javobgarlik choralarini izlash masalasini oqilona ko’tarishga imkon beradi. Shu bilan birga, korrupsiyaga qarshi kurashning yetarli darajada ishlab chiqilmagan yo’nalishlari va ularni amalda tatbiq etish korrupsiyaning o’zi kabi salbiy xususiyatga ega bo’lishini bilish kerak. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida muhokama qilish uchun vaqti-vaqti bilan turli xil korrupsiya va xizmat jinoyatlarida aybdor deb topilgan mansabdor shaxslarni staj pensiyalaridan mahrum qilishni taklif qiladigan va ushbu jinoyat turini xiyonat bilan tenglashtiradigan qonun loyihalari kiritilib borilmoqda. Shuningdek, mulkni nafaqat poraxo’r amaldorlardan, balki ularning eng yaqin qarindoshlaridan ham musodara qilish bo’yicha takliflar mavjud. Davlat majburlash chorasi sifatida musodara qilish ko’plab mamlakatlarda keng qo’llaniladi. Uning mavjudligi ijtimoiy va huquqiy nuqtai nazardan ham oqlanadi, bu butun dunyo bo’ylab ko’p yillik ijobiy tajriba bilan tasdiqlangan. Mulkni musodara qilish, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning qaysi sohasida va qanday ta’sir vositasi sifatida ishlatilishiga qarab, turli xil ijtimoiy maqsad va qonuniy ifodaga ega bo’lishi mumkin.
Sudyalarning mustaqilligi va sud tizimidagi korrupsiya muammosini tahlil qilar ekanmiz, nafaqat odil sudlovni amalga oshirishda tashqi va ichki bosimning yo’qligiga, balki sud tizimi xodimlarining kasbiy mahorati va shaxsiy fazilatlari darajasiga ham e’tibor qaratish lozim. Ilmiy doiralarda mustaqillik bu muayyan shaxsning huquqiy tartibga solish doirasidan tashqarida bo’lishi mumkin bo’lgan muayyan shaxsning qadriyatlar tizimini aks ettiruvchi ichki, psixologik holat degan fikrning tarqalishi bejiz emas.
U yoki bu sudya tomonidan korrupsiyaviy huquqbuzarlik sodir etilganda, uning sha’ni va qadr-qimmatini kamsitadigan xatti-harakatlar juda ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak. Sud hisobotining samarali tizimi qonun ustuvorligini ta’minlash va odil sudlov vazifalarini amalga oshirish kafolati bo’lib xizmat qiladi. Sud hokimiyatining javobgarlik tizimini ko’rib chiqishda, sudyalarga nisbatan qo’llaniladigan qat’iy choralar asosiy ko’rsatkichlardan biridir. Ko’pgina mamlakatlarda impichment natijasida sudyaning vakolatlarini muddatidan oldin to’xtatish kabi javobgarlik choralari qonunchilik darajasida mustahkamlangan. Impichment AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya, Italiya, Fransiya, Yaponiya va boshqa davlatlarning huquqiy tizimlarida ko’zda tutilgan va muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Qo’shma Shtatlarda impichment jarayoni natijasida sudyalar lavozimidan chetlashtirildi. Ular faqat "davlatga xiyonat qilish, pora berish yoki o’ta og'ir jinoyat va huquqbuzarlik" sodir bo’lgan taqdirda lavozimidan ozod etilishi mumkin.
Yaponiyada impichment jarayoni natijasida barcha sudlar lavozimidan chetlatilishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalariga nisbatan korrupsiyaga oid huquqbuzarliklar natijasida impichment institutini qonunchilikda birlashtirish mumkin deb hisoblaymiz. Biz impichmentning ommaviyligi va uning ommaviy axborot vositalarida yoritilishi intizomni kuchaytiradi va sud tizimida yuqori professionallikni saqlab qoladi deb ishonamiz.
Ammo shuni tan olish kerakki, yuridik javobgarlikning samarali tizimi ham amalda faqat noqonuniy xatti-harakatning oqibatlarini qoplaydi va subyekt uchun maqbul xatti-harakatlarning shakllanishining sabablari va xususiyatlarini ko’rsatib berolmaydi, bu ularning ishlarida korrupsiyani tashkil etadi. Korrupsiyaga qarshi kurash ko’pincha poraxo’rlik kabi shaklni, uning hajmini kamaytirmasdan o’zgartirishga olib keladi. Shuning uchun, bu holda, qarshi kurashni faqat nazorat va oldini olishni birlashtirish orqali amalga oshirish mumkin.
Oldini olish korrupsiyaga qarshi kurashishning ikkinchi shakli bo’lib, ko’plab manbalarda ustuvor vazifa sifatida qaraladi. "Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risida"gi qonunining 6-moddasida korrupsiyaning oldini olish, boshqa narsalar qatori, jamiyatdagi buzuq xatti-harakatlarga nisbatan murosasizlikni shakllantirish orqali amalga oshirilishini ko’rsatib beradi.

Korrupsiyaga qarshi kurashning asosiy yo’nalishlaridan biri bu shaxsning shakllanishi sodir bo’ladigan, asosiy ideallar va hayotiy tamoyillar qo’yiladigan ta’lim sohasidir. Oldini olish ommaviy axborot vositalarida va ijtimoiy tarmoqlar orqali amalga oshirilishi kerak. Konferensiyalar, seminarlar va boshqalar shaklidagi korrupsiyaga qarshi tadbirlar davlat organlari va mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari ko’magida maktablarda va universitetlarda o’tkazilishi kerak, bunday tadbirlar yuridik universitetlarda ayniqsa muhimdir, chunki korrupsiyaga qarshi kurashish kerak, kelajakdagi menejerlarning ongi va munosabatining o’zgarishi bilan boshlanadi, bu mamlakatni yanada rivojlantirish siyosatini belgilaydi. Korrupsiyaga qarshi kurashning haqiqiy natijalarini ko’plab taqiqlovchi me’yorlarsiz ham olish mumkin. Bu borada muhim rol huquqiy madaniyatga va jamiyatda to’g’ri ideallarni tarbiyalashga qaratilgan. Davlat organlari faoliyatidagi korrupsiya namoyon bo’lishiga axloqiy toqat qilmaslik va mansab lavozimidan shaxsiy manfaati uchun foydalanishni ma’naviy ravishda qoralash hokimiyat subyektlari ishidagi korrupsiya tarkibiy qismlarini kamaytirishga yordam beradi.

Korrupsiyaga qarshi kurashish tajribasi shuni ko’rsatadiki, ushbu hodisaga qarshi kurashishning universal usullari mavjud emas. Ularning tanlanishi va qo’llanilish xususiyatlari siyosiy tizimning xususiyatlari, mamlakatda huquqiy madaniyat darajasi, fuqarolik jamiyati holati va boshqalar kabi omillarga bog’liq. Ko’pgina mamlakatlarda korrupsiyaga qarshi chiqish alohida funksiyalarni o’zida mujassam etgan:
1) korrupsiyaga qarshi jinoyatlar bilan kurashish va ularning oldini olish usullari;
2) korrupsiyaviy huquqbuzarliklar oqibatlarini bartaraf etish tartiblarini ishlab chiqish va takomillashtirish;
3) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatidagi korrupsiya tarkibiy qismlariga qarshi kurashish bo’yicha monitoring va boshqa chora-tadbirlar sifatini oshirish;
4) korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarga nisbatan qonuniy javobgarlik choralari tizimini yaratish.
O’zbekiston jamiyati davlat xizmatchilari tomonidan korrupsiyaga nisbatan salbiy munosabatni targ’ib qilishi kerak. Bunda fuqarolik jamiyati institutlari muhim rol o’ynashi mumkin, ular o’z faoliyati doirasida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyati ustidan qo’shimcha nazorat darajasini yaratadilar. Hozirgi vaqtda davlat boshqaruvi mexanizmi davlat organlari faoliyati uchun qonuniy ahamiyatga ega bo’lgan protseduralarni aniq tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlarni, ularning shaffofligi va nazorat choralarini o’tkazish imkoniyati uchun oshkoralik darajasini oshirishni talab qiladi. So’nggi yillarda xalqaro tashkilotlar shaffoflikni davlat apparati faoliyatini takomillashtirish va uning javobgarligi sifatini oshirishning zaruriy sharti sifatida qo’llab-quvvatlamoqda, bu esa korrupsiya imkoniyatlarini cheklaydi.
Shuningdek, qonuniy javobgarlik korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarga qarshi kurashda muhim rol o’ynaydi. Ushbu tarmoqlararo muassasa amaldagi qonunchilik doirasida eng to’liq shaklda aks ettirilishi va tizimli xarakterga ega bo’lishi kerak. Bunday tadbirlar korrupsiya bilan bog’liq jinoyatlarga qarshi kurashishning muvaffaqiyatli usullari tizimini yaratishga yordam beradi.