Byudjet daromadlari davlat markazlashgan moliyaviy resurslarining bir qismi bo’lib, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi.
Davlat byudjeti daromadlari – davlat bilan korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va aholi o’rtasidagi davlat markazlashgan pul fondining shakllanishi yuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy pul munosabatlari hisoblanadi
Byudjet daromadlarining asosiy moddiy manbai milliy daromaddir. Milliy daromadni davlat tomonidan davlatlashtirish (davlat ixtiyoriga o‗tkazish) turli usullar yordamida amalga oshiriladi. Soliqlar, davlat krediti va pul emissiyasi davlat hokimiyat organlari tomonidan milliy daromadni qayta taqsimlash va byudjet daromadlarini shakllantirish uchun foydalaniladigan usullarning asosiylari bo‗lib hisoblanadi.
Milliy daromadni qayta taqsimlashning asosiy usuli soliqlar hisoblanadi. Ular yordamida byudjet daromadlarining asosiy qismi shakllantiriladi. Turli mamlakatlar markaziy byudjetlarining daromadlarida soliq tushumlari qariyb 60-95 foizni tashkil etadi.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, byudjet daromadlarining asosiy qismini soliqlar, ya’ni soliqli daromadlar tashkil qiladi.
Soliqlar davlat byudjetiga, davlatning boshqa maqsadli jamg‗armalariga kelib tushadigan, majburiy harakterga ega bo’lgan pul munosabatlaridir.
Bir xil mohiyatga ega va o’zaro munosabatda bog’liq bo’lib, markazlashgan pul fondi bo’lgan davlat byudjeti va davlatning boshqa maqsadli jamg’armalarini majburiy tashkil etadigan soliqlar va yig’imlar turlarining yig’indisiga soliq tizimi deb ataladi.
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi yangi tahririning Soliqlarning va yig’imlarning turlari nomli moddasiga binoan, O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi tarkibiga quyidagilar kiradi:
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari tarkibiga davlatga tegishli mulklarni sotishdan va xususiylashtirishdan kelgan daromadlar, tashqi iqtisodiy faoliyatdan kelgan daromadlar, xorijiy davlatlardan olingan moliyaviy yordamlar va davlatning maxsus maqsadli byudjet fondlari kiradi.
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksiga ko’ra, davlat byudjetining soliqsiz daromadlariga yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek, chet davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari, rezident-yuridik shaxslarga va chet davlatlarga berilgan byudjet ssudalarini qaytarish hisobiga tushadigan to’lovlar va davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotilishidan olingan daromadlar kiritilgan.
Soliqsiz to’lovlar respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar daromadlarida jamlanadi. Ushbu mahalliy soliq va yig’imlarning to’lovchilar doirasi, soliq solish obyektlari, soliq va yig’imlar yuzasidan yengillik va imtiyozlar, soliq va yig’imni hisoblab chiqish va to’lash tartiblari mahalliy hokimiyat idoralarining bevosita o’zlari tomonidan belgilanadi.
Soliqsiz to’lovlar hududiy belgisiga ko’ra: umumdavlatmiqyosidagi va mahalliy to’lovlarga;
shakllanish usuliga ko’ra: majburiy va ixtiyoriy;
jamlanish usuliga ko’ra: davlat byudjetida yoki byudjetdan tashqari jamlanadigan turlarga bo’linadi.
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari daromad manbalari sifatida nobarqaror va doimiy xususiyatga ega bo’lgan daromadlar hisoblanadi. Masalan, davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni mohiyatiga ko’ra nobarqaror jarayon bo’lib, xususiylashtirishdan olinadigan daromadlarning nobarqaror bo’lishiga olib keladi.
Soliqsiz daromadlar fiskal va iqtisodiy funksiyalarni bajaradi. Ular davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmiga nisbatan kichik salmoqni egallaydi.
