Datchiklar 1 Elektr bo‘lmagan qiyimatlarni elektr qiymatga aylantirib beruvchilar

Labaratoriya ishi №7
TEPLOVOZ INDUKTIV DATCHIGI TAVSIFNOMALARINI (XARAKTERISTIKASINI) O‘RGANISH

1. 
   Ishning maqsadi: Teplovoz induktiv datchigi tavsifnomalarini (xarakteristikasini) o’rganish
   
2. 
   Asosiy nazariy tushuncha:
   

Datchiklar
2.1 Elektr bo‘lmagan qiyimatlarni elektr qiymatga aylantirib beruvchilar.
Ishlab chiqarish jarayonni avtomatlashtirish faqatgina zamonaviy texnik vositalar bilangina amalga oshiriladi. Bu vositalarga datchiklar, relelar, kuchaytirgichlar, ijrochi qurilmalar, avtomat sozlagichlar va xokozo apparat va mashinalarni kiritish mumkin.
Datchiklar sezgir elementlar bo‘lib, fizik kattaliklar o‘zgarishini o‘lchash va ularni kuchaytirish uchun qulay bo‘lgan boshqa ko‘rinishdagi kattaliklarning o‘zgarishiga aylantiradi, masofaga uzatadi va ijrochi mexanizmga ta’sirni o‘tkazadi.
Ishlab chiqrish jarayonlarini avtomatlashtirishda datchik parametrni qabul qilib oladi va texnologik jarayonning kechishini xarakterlovchi boshqa bir parametrga o‘zgartirib beradi.
Datchik qabul qilib olayotgan va nazorat qilayotgan kattalik kirish kattaligi va datchikning boshqa parametrga aylantirgan va ishlab chiqargan kattaligi kechikish kattaligi deb ataladi.
2.2 Datchiklarning tavsifnomalari.
1. Datchik statita va ifnomatsiyaga ega bo‘lib chiqish kattaliklarining kirishkattaliklarini X harfi bilan, chiqish kattaliklarini Y xarfi bilan belgilasak, u holda statika va ifnormatsiya uyidagi formula bilan ifodalanadi .
U=f(x),
Datchikning statika va tavsifnomasi formula yoki grafik ko‘rinishida berilishi mumkin. Datchikda statik tavsifnoma uzliksiz, ya’ni har bir kirish (nazorat qilinayotgan) kattalikga mos ravishda biror chiqish kattaligi to‘g‘ri keladi.
Imkoni boriga ishchi diapazoni ko‘proq chiziqli bo‘lgan datchiklarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. O‘lchashlarda qo‘llaniladigan asboblar sezgirligi bilan baholanadi (tavsiflanadi).

2. 
   datchikning sezgirligi deb datchikdagi ortirilgan chiqish kattaligi (ΔY) ning uning orttirilgan chiqish kattaligi (ΔX) nisbatiga aytiladi.
   

Shuningdek, datchikning nisbiy sezgirligi (S0) degan tushuncha ham bor:

3. sezishning boshlanishi tushunchasi mavjud bo‘lib, u kirish (o‘lchanadigan) kattaligining shunday bir kichik qiymatiki u asbob ko‘rsatkichining o‘zgarishiga yoki sxemaning chiqishidagi qurilmaning ishlab ketishga qodirdir (masalan: rele)
4. datchiklar inersionligi yoki vaqt bo‘yicha doimiyligi bilan tavsiflanib, datchikning chiqish kattaligi qanchalik tez kelish kattaligiga mos keladigan qiymatni olishi tushuniladi.
Datchik qanday fizik kattaligni o‘zgartirishiga qarab avtomatikaning mazmuni belgilanadi:
Elektrga asoslangan, pnevmatikaga asoslangan, gidavlikaga asoslangan;
Parametr va generator datchiklari (2.1 a, b rasm) elektr bo‘lmagan qiymatlarni elektr qiymatlarga aylantirishning quyidagi usullari bor;
1. Aktiv qarshilik usuli. Bunda mexanik yokiissiqlikenergiyasielektrenergiyasigaaylanadi (kontaktli, ko‘mirli, simli, qarshiliktermometrlidatchiklar).

2.1 rasm. Funksionalsxemalardadatchiklarningbelgilanishi:

a-parametrdatchigi, b-generatordatchigi.

2.Induktivusul. Bunda po‘lat g‘altak induktiv qarshiligining o‘zgarishi po‘lat yakorning siljishidan iborat. (differensial datchik, transformator uzeli).

3. elektr sig‘im usuli;
4. termoelektr (termopara) usuli;
5. fotoelektrusuli.
Umumiy holda datchik uch asosiy qismdan iborat qabul qilib olish, oralik va ijrochi.
Qabul qilib oluvchi qism datchikga kirishga ma’lum fizik qattalik o‘zgarishini sezadi va uni o‘zgartirilgan holda oraliq qismga uzatadi. Oraliq qismda fizik kattalik.

2.2.Rasm. bosim datchigi.

R – havo (suyuqlik)ning bosimi. V – qabul qilib oluvchi qism; P –oraliq qism; R –qarshilikni ijro etuvchi qismi; A – kuzatuvchi element.
Oraliq qismida fizik kattalik fizik parametrga o‘xshash turi bilan solishtiriladi, uning qiymati esa datchikning ijrochi qismiga ta’sir etishda etalon bo‘lib xizmat qiladi, ijrochi qism uning chiqishdagi fizik kattaligini o‘lchandi .
Masalan: bosimni elektr qarshiligiga aylantirib beruvchi datchik.
Oraliq qismga ega bo‘lgan datchiklar oraliq qismda o‘zgartirib beruvchi datchiklar deyiladi. Bevosita o‘zgartirib beruvchi datchiklar kengroq tarqalgan (patensometriy, sig‘imli, induktiv, termoelektrik, vafotoelektrik ).
Kontaktli datchiklar mexanik siljishni elektr impulsiga (signalli yoki biron qurilmali), aylantirib berish uchun xizmat qiladi. Kontaktli datchik o‘lchanadigan kuch F ning ta’siridan ta’sirlanadi (sezadi) (2.3 rasm).


2.3. rasm. Kontaktlidatchikningsxemasi.
Uning sezgirligi kontaktlarning ishonchli yopilishi uchun zarur bo‘lgan F kuchning minimal qiymati ya’ni prujinaning materiali va geometrik o‘lchashlari, (kontaktlari) va kontaktlar orasidagi minimal tirqish bilan aniqlanadi sanoatda mexanik detallarning o‘lchamini 1 mkm aniqlangacha nazorat qiladigan elektrokontaktli kallaklar keng tarqalgan (2.4. rasm).

2.4. rasm. Elektrokontaktli datchik sxemasi.
1 –o‘lchash shtogi; 2 –siljuvchi kontakt richagi; 3 –prujina; 4 –qo‘zgalmas kontakt; 5 –yassi prujina; 6 –vintlar; 7 –tanlab olish prujinalari; 8 –taqsimlash kolodkalari.
Ko‘zg‘almas kontaktlar yassi prujina 5 ga o‘rnatilgan bo‘lib u prujina bilan izolyasiyalangan. Dastlabki tirqish miqdori (ya’ni o‘lchanadigan kattalik diapazoni) vint 6 bilan sozlanadi.
Potensiometrik datchiklar asosan siljishni o‘zgarmas va o‘zgaruvchi toklarda o‘lchashda qo‘llaniladi.
Ularning asosiy afzalligi soddaligi va toklarni kuchaytirishga extiyojning yo‘qligidir. (2.5.rasm).
U larning asosiy kamchiligi sirg‘aluvchi elektrkontakti, surilgichning nisbatan katta surilishlari, va uni harakatlantirish uchun kattagina kuchning zarurligidir.

2.5. rasm. Potensometrik datchikning sxemasi.

Elektr zanjirida uning surgichini harakatlantirganda tokni o‘zgartiruvchi oddiy reostat avtomatikada uning tavsifnomasi I=U/R chiziqli bo‘lmagan sababli deyarli qo‘llanilmaydi.
Asosanreostatnipotensometrsxemasibo‘yichaulanishikengqo‘llaniladi.
Buxoldadatchikningtavsifnomasitaxshiganpotensiometrishtartibito‘g‘ritanlabolingandachiziqlibo‘lishimumkin, ya’ni Rn › IR da
Potensiometriklidatchikningtavsifnomasiumumiyxoldatok Inningyuklama Rndanbog‘liqligi (masalano‘lchashasbobida ) potensiometrsurgichi X ningsulilishibilanbelgilanadi, ya’nil_H=f(x), buerdao‘ramlarbirtekisdabo‘lganda X kattalikpotensiometrningdastlabkinuqtasibilansurgichorasidaqarshilikgamutanosibbo‘lganqarshilikdir, ya’ni
Ko‘mirlidatchiklarasosankattakuchvabosimlarnio‘lchashuchunqo‘llaniladi (birnechao‘nkNdanmingKNgacha). Engsoddoko‘mirlidatchikningtuzilishi 2.6. rasmdako‘rsatilgan.

2.6. rasm. Ko‘mirlidatchiksxemasi.

1 –grafitdisklari; 2 –kontaktdisklari; 3 –tayanchmaslamasi; 4 –misshaybalan.

R qarshilikgrafitdisklarqarshiligivaularningyuzalaridagikontaktutishqarshiligidaniborat. Grafitdisklariyuzalariningtekisemasligisababliularningbirikikitekislikbo‘yichaemasbalkiayrishnuqtalarorqalibo‘ladi. Agarko‘mirlidatchikqisilsabunotekikliklarezilibgrafitdisklarningbirikishtekisligiortadivakontaktliutishqarshiligikamayadi. Xuddishuxususiyatko‘mirlidatchikdafoydaloniladi. Uningqarshiliginiqismkuchigabog‘liqligiquyidagiformulabilanifodalanadi

BuerdaK –doimiykoeffitsient

Ri –disklarningichkiqarshiligi
Kumirlidatchiklarningengkattakamchiligibuulartavsifnomasiningchiziqliemasligi, karshilikningbirmaromdaemasligi (stabilemasligi) vagisterezisningkattaligi (5 % gacha) ya’nibirxilmiqdordagiqisishkuchidaqarshilikqisishdabirqiymatgaegabo‘lsakucholingandankeyinboshqaqiymatgaegabo‘ladi.
Gisterezisxodisaningsodirbo‘lishishundaytushuntiriladi. Qismdayuzadagipotekisliklarqismantiksanmaydiganbuzimishlargaolibkeladivabularkuchniolgandankeyinavvalgixolotigaqaytmaydi. Ko‘mirlidatchiklartavsifnomasiningengko‘pchiziqliemasligiminimalkuchlanishlardayuzberadi, shusababliko‘mirlidatchiklartavsifnomaningimkoniborichachiziqliqisimlaridaishlashiuchunko‘mirlidatchiklar FpkuchBilandastlabkiqisishdano‘tadilar .

2.7. rasm. Kumirlidatchikningstatiktavsifnomasi.

Ko‘mirlidatchiklarningunchalikkattaaniqliktalabqilmaydigan, kattakuchlanishvabosimlardaqo‘llanishsahasicheklangan,masalanmetallgaishlovberuvchidastgohlarda.
Simlideformatsiyalanuvchidatchiklar. Simlitenzodatchikdebuningta’sirisimdagiyokiyarimo‘tkazgichnielastikdeformatsiyalagandacho‘zilishiyokisiqilishidagielektrqarshiliginingo‘zgorishigaasoslangandatchiklargaaytiladi (2.8. rasm)
Tenzometrningasosiytavsifnomasiuningsezgirligi S0 bo‘libutenzometrnisbiyqarshiligio‘zgarishiningnisbiydeformatsiyalanishqiymatiningnisbatigaaytiladi (chiqishparametri)
Simlito‘rbakelitelimiyordamidassinalayotgankonstruksiyadetallariningyuzasigaelishlanadi. Tenzodatchiksezgirliginingnisbiykoefitsientiquyidagiifodabilananiqlanadi:

;
Buerda R –simningqarshiligi
L –simninguzunligi
ΔR –datchikqarshiliginingorttirmasi (ortishi)
ΔL –uzunlikningortishi(orttirmasi)

2.8. rasm. Tenzodatchik.

a –simlireshetka; b –statiktavsifnomasi;

Konstantadantayyorlangansimninguzunligi S0=2 (datchikningtenzosezgirelementistatiko‘lchashlaruchun).

Simlidatchiklarquyidagiafzalliklargaega:
a) engilvao‘lchamlarikichik
b) inersiyagaegaemas, ya’nitezo‘zgaradigandeformatsiyalarnihamo‘lchashimkoniyatiningborligi
v) borish (etish) qiyinbo‘lganjoylargahamo‘rnatishimkoniningborligi
g) soddaligivaarzonligidetallarningdeformatsiyasinio‘chashdatexnikaningturishsoxalaridakengko‘llaniladi.
Simlidatchiklarningkattakamchiliklaridanbiribukarshilikningnisbiyo‘zgarishiningkichikqiymati (ΔR/R 1% danortiqemas ) bo‘libjudayukorisezchiro‘lchashsxemalariniko‘llashnitalabqiladivaharoratxatoligikatta.
Sezgirliknioo‘irishuchunko‘priklisxemagaikkita, ayrimxollardato‘rttabirxilsimlidatchiknitadqiqotqilinayotgandetalgaulanadi, bundabittadatchikcho‘zilishgaishlasauningyonidagisiesaqisilishigaishlaydi.
Mexanikdeformatsiyalardeformatsiyalashkuchibilanchiziqlibog‘langanshusabablisimlidatchiklarnisbatankattakuchlanishlarnio‘lchashuchunqo‘llaniladi, 2.9, brasmdadetal P kuchbilanegiladi. Bundanormalegilishkuchlanishiquyidagiifodadananiqlanadi
(1)
buerda Mn -eguvchimoment – PL
Wn -egilishningqarshilikmomenti - bh²/6 (konsollibalkakesimiuchun, 2.9. –brasmgaqarang)

2.9.rasm. Tenzodatchikdanfoydalanishsxemasi.

a –o‘lchashsxemasi;b –hisobkitobsxemasi.

Gukqonunigaasosan σ=εE (2)

Buerda ε -nisbiyuzalish;
E –birinchitartiblielostiklikmoduli
Birinchivaikkinchiformuladagiifodalarnitenglashtiribquyidagilarniolamiz

(3)

ε qiymatnidatchikningsezgirligi S0 orqaliifodalaymizvaquyidagiolamiz

(4)

va 4 ifodani 3 formalagaquyibquyidagiifodaniolamiz

(5)

Bundandatchikningchiqishsignaliquyidagichaifodalanadi

, (6)

Uzilxesiltenzodatchikningchiziqlistatiktavsifnomasiniolamiz

(7)

Buerda -mazkursxemauchundoimiy (o‘zgarmas ) qiymat

Simlidatchiklarningkamchiligibuularningxarorato‘zgarishlardaberodigankattaginaxatoligibo‘libkupriklisxemalarnitermokompensatsiyamaqadidaginaqo‘llashnitalabqiladi.
Simlidatrikdaharoratxatoliging‘kompensatsiyaqilishuchun 2.9.asxemadakursatilganusuldanfoydalaniladiikkitabirxildatchiknio‘lchanadiganjoygaurnatiladi, bittasideformatsiyalanadigandetalga, ikkinchisideformatsiyalanmaydigandetalgavaularniko‘priklisxemaelkasidayonma – enulanadi. Bundadatchiklardagiqarshilikningorttilmasi ∆ R haroratxisobichaharikkalailkadabirxilbo‘ladivao‘lchashnatijasigata’sirqilmaydi (2.3.arasmgaqarang )
R1 va R2 ishchidatchiklar R3va R4 kompensatsiyalovchidatchiklar.
Termoqarshilik (TS) debharoratko‘tarilgandaelektrqarshiligikeskino‘zgaradiganyarimo‘tgazgichningqarshiligigaaytiladi.
Termoqarshilikningasosiytavsifnomasiqarshilikningharatgabog‘liqligibo‘lib, utermistrdebxamattaladi. Bubog‘lanishkuprinaxollardatermistrningboshqatavsifnomalarinihambelgilaydi (2.10.rasm).
KMT -1, MMTtermistrlarisanoatgaseriyaliishlabchiqariladi.

2.10.rasm. Termistrningstatiktavsifnomasi.

Termoqarishlik (TS) atrof –muxitharoratitemperaturaT =20° Sbo‘lgandasovuqqarshiliqdebataladi.
MMTturidagitermoqarshilik (TS ) uchunutaxminan 20 kOmgateng.
Termoqarshilikkattamanfiharoratqarshilikkoeffitsientigaega, ya’niharoratartishibilanularningelektrqarshiligipasayadi (1° Sxarorato‘zgarishiga 3 ... 6 % gacha ), shunarsaniqaydetishlozimkiutkazgirlarningharoratqarshilikkoeffitsientiatiga 1° Sga 0,4 % nitashkiletadi.
SHumunosabatbilanTSqarshiliktermometrlaribilanharoratkio‘lrashdauningsezgirligimetallo‘tkazgirlidatchiklargaqaragandaanchayuqori (10 martagacha).
Buesaqarshilikkattaliklarinio‘lrashgasoddaroqvaarzonroqasboblarniko‘llashimkoniniberadi.
Qarshiliktermometrlari, busezgirelement – utkazgirdir.Platinauchunsolishtirmaqarshilik ρ= 0.1 Ommm ²/m , misuchun –ρ = 0.017 Ommm²/m. Platinaliqarshiliktermometriharorato‘zgargandamosravishdaqarshiliknio‘zgartiradi: xarara t=-50º bo‘lganda R= 36,8 Om

t=150 º bo‘lganda R= 72,78 Om

Qarshiliktermometrlari (TS) silindrsimon, shaybasimondisksimonvabuksasimonqilibtayyorlanadi. Silindriksterjenlardiametri 20 mkmdan 5...10 mkmgachatayyorlanadi. Qarshiliktermometrlarininguzunligi 1mmdan 50mmgachaboradi. Qarshiliktermometrlarikamlikkachidamliemalqatlamibilanqoplanadiyokiularximoyabalonigajoylashtiriladi. MMTvaKMTqarshiliktermometrlari 2.11. rasmdako‘rsatilganshaklvao‘lchamgaega.

2.11. rasm. Silindriktermistrningumumiyko‘rinishi.

1 –yarimo‘tkazgichlielement ; 2 –kontaktqalpoqchalari ; 3 –kontaktchiqishlar .

Termistrlarningafzalliklariulardagielektrqarshiliginingyuqoriligibo‘lib, xaroratnimasofadano‘lchashdaularnielektronkuchaytirgichlarbilanbirgako‘llanilgandamuhimahamiyatkasbetadi .

Termoqarshiliklarningkamchiligishundakiularningtavsifnomalariturgunliginingkichikligi (sezgirmetallqarshiliktermometrlariganisbatan) vao‘zaroolmashinuvganemasligidir.
Termistrlartexnikaningko‘pginasohalaridaqo‘llaniladi. Ularningtexnikadaqo‘llanishiturli–tumanbo‘lishigaqaramasdantermoqarshiliklarsxemadaishlashibuyichaikkitamoyilgako‘rsasoslanadi.
BirinchisidaTSningqarshiligiatrof –mukitharoratiningo‘zgarishigako‘rso‘zgaradi. BundaTSdano‘tastgantokshunchalikkichikki, termoqarshilikniqo‘shimchatarzdaqizishigaolibkelmaydi , faqatginaTSqarshiliginio‘lchashgaxizmatqiladi. Bungaharoratnio‘lchash , havokamliginio‘lchashlarkirali .
IkkinchixolatdaTSningqarshiligitoktermoqarshilikdano‘tayongandaundanajralibchiqqanissiqlikxisobigao‘zgaradi . Atrofmuxitharoratiningo‘zgarishihisobgaolinmaydi . BungaTSlarnipastchastotalitokgeneratori,vaqtrelesiningsxemasidayurgasizibyuborishqarshiligi , vaboshqalarsifatidaqo‘llanilishiniko‘rasatishmumkin.
Fotoelektrikdatchiklar. Fotoelektrikdatchikdebyoritilganlik (yorug‘lik) o‘zgarishinisezadigandatchiklargaaytiladi.
Fotoelektrikdatchiklardafotoefektninguchturidanfoydalanaydi .
Fotoefekt –bujismxususiyatininguningyoritiyacheniligio‘zgarishibilano‘zgarishidir .
1. tashqifotoefektbuyorug‘likenergiyasima’siridanelektronlampakatodidanelektronlarninguchibchiqishdir (emisssiya) . Emissiyataqningqishmatikatodniqanchalikeritlganligichabog‘liq.
3. uchkifotoefektdayoritilgano‘tkazgichqatlashibilanpopqaizolyasilanganqatlashbilanajrotilganyoritilmaganyarimo‘tkazgichliqatlasharosidaEYUQxosimbo‘ladi, uningkattaligiyoritilganlikgabog‘lik.
Tashqifotoefektlifotoelementkatodifotoizgirqatlashlivakkumyokigazto‘ldirilganlampadir.
Bundatarmoqkuchlanishiningo‘zgarishivakkumfotoelementlariningushigama’sirqilmaydi.
Tashqifotoeffektlifotoelementlar 24vlishigikuchlanishlargachiqariladi. Ularkattauchkiqarshiliklargaegabo‘libvakkumlifotoelementlardabirnechayuzMOMnigazbilanto‘ldirilganfotoelementlardaesabirnechao‘chMOMnitashkilqiladi.
Avtomatikasxemalaridafotoelementlarniqo‘llashkuraytirshikoefitsientijudakattabo‘lgankuraytirgichlarniko‘llanilishinitalabqiladi.

2.12. rasm . Elektrtermonigatashqifotoeffektlifotoelementniumashsxemasi.

F –fotoelement ;A –anod ; K –katod ;Rn –yuklamaqarshiligi ; G –o‘lchashasbobi ; E –EYUQmanbai .

Uchkifotoeffektlifotoelementlar. Uchkifotoeffektxodisasishundayiboratki, yorug‘likniyutshinatijasidayarimo‘tgazgichdaqo‘shimchaerkinelektronlarhosimbo‘ladi, buningnatijasidajismningo‘tkazuvchanligiortadi , qarshiligiesakamaldi.

2.13.rasm .Fotoqarshilikningtuzilishivata’sirqilishtamoyili.

1 –yarimo‘tkazgichliqatlam;2 –kvarsyokilishlaplastina;3 –mokniqabulqiluvchielektrodlar;

Fotoqarshilikbuqalinligi 1mkmgayaqinbo‘lganyoruhliknio‘tasezgiryarimo‘tgazgich 1ningqatlamibo‘libushishayokikvarsplastina 2gasuriladi. YArimo‘tgazgichyuzasigatokniqabulqiliboluvchielektrodlar 3 mahkamlangan (odatdatilladan). YOrug‘liknisezgirelementtokniqiliboluvchielektrodlarbilanplastmassakorpusgajundaymantajqilinadikielektrodlarningchiqibturganjoyifotoqarshiliknisxemagamaxsuspanelorqaliulanishinima’minlaydi . Oltingugirtqo‘rg‘oshinlifotoqarshilikFSharflaridantashqaruA1,A2,A3 belgilanishlariga, oltingugirtqazmiylifotoqarshilikesaK1,K2 vaKObelgilanishigaesa.

Fotoqarshilikningishishundaniboratki, yoritilgandaelektrqarshiligikeskinnasayadi, o‘z –o‘zidanelektrqarshilikulanganzanjirdatokko‘payadi.
Fotoqarshiliksezgirliginioshirshitadbiribuqaronbulikvayorug‘likdagitoklarayirmasinifotoqarshilingatushaetganyorug‘likoqiminingnisbatibo‘libxizmatqiladi. SHunarsaniqaydetishlozimkifotoqarshilikningsezgirligitashqifotoeffektlifotoelementlarnanisbatanbirnechabarobaryuqori.
Ba’zifotoqarshiliklarningmaksimalsezgirligiengkattaruxsatetilgankuchlanishdaSSVturidagivakkumfotoelementlarigaqaraganda 12000 martaortiq.
Fotoqarshilikningmaksimalsezgirligiruxsatetilganshuchiqurlanshibilanbelgilanib, uturlifotoqarshiliklaruchunto‘rlicha. MasalanFS -1 uchun 15v, FS –K1 uchun 400 VvaFS –D1 uchun 300Vnitashqiletadi.
Fotoqarshiliglarningelektrqarshiligiuritilgandabirnechabarobarkamayadi.
Fotoqarshiliklarnio‘lchashsxemalardavaelektronkuchaytirgichsizavtomatikadaqo‘llashmumkin. Busxemanibirmunchasoddalashtiradi. Buturdagifotoreleelektrzanjiribo‘libufotoelement, relevama’minlashmanbaidaniborat (2.14. rasm).

2.14 rasm. Fotqarshilikniavtomatikogaulashsxemasi.

KP -7 o‘rashiningqarshiligi 900 Om, ishlabketishtokiesa 0,3 mA. Agarfotoqarshilikyoritilmaganbo‘lsa, uningelektrqarshiligi ≈ 10⁷Omnitashkiletadi, ya’nitokkichikvareleKP -7 shilamaydi. MazkurxolatdaishlabketishdaG – gudokulanadivaNL lampauziladifotoqarshiliklarningkamchiligiularningepirsionligidir. Bushundaniboratkiyoritilgandafototokuziningchegaraviyqiymatigabirdanigaerishmaydi. Erug‘likbershito‘htatilgandaesatoko‘ziningdastlabkikeymatigatezdaqaytmadibalkima’lumvaqto‘tgandanso‘ngqaytadi.
Fotoqarshiliklarningkamchiliklarigayaniqarshilikningatrofmuxithororativayuqorinamlikgabog‘likliginiko‘rsatishimumkin.
Ventilfotoeffektitamoyilidaishlovchifotoelementlar. Bufotoelementlarningqiziqarlitomonishundakima’minlashmanbaisizishlashimumkin, chunkiyorug‘likma’siridaventilfotoelementlariningo‘zima’minlashmanbaibo‘libxizmatqiladi (2.15. rasm).


2.15. rasm. Ventilfotoeffektlifotoelementlar.
1 –kontaktxalqasl; 3 –oltinplenki;4 –kuliflovchi (yonuvchi) qatlam;4 –yarimo‘tkazgich; 5 –po‘latplastina.
YOrug‘likoqimima’sirdaelementlaryoritilganjismdanyonuvchiqatlamorqalio‘tibboshqajismgaaylanadi. BuningnatijasidatashqizanjirdaEYUKhosimbo‘ladi. YOluvchiqatlanliventilfotoelementningtuzilishivaishlashiqulnidagidaniborattayanchmetallelektrodgayarimo‘tkozgirqatlamisurilibuningustidanyarimgiaffofoltinqobiqqoplanadi. Oltinqobiqvayarimo‘tkazgirorasidayonuvchiqatlashxosilbo‘ladi. Oltinqobiqustidanximoyashaffoflakqatlamisuriladi . fotoelementtashqizanjirbilanoltinqobiqkao‘rnatiladigankontaktmetallxalkasiyorzamidaulanadi. Engko‘ptarqalganelementsifatidaselinlifotoelementniko‘rsatishmumkin.
Fotoelementgayo‘naltirilastigamyorug‘likoqimioltinqobiqorqalio‘tib, yarimo‘tkazgirdayutiladi ; purenergiyasiselendaelektronlarnibo‘shatadi, ularoltinelektroddadiffundladdi (diffuziyalanadi, ya’nishimiladi) vaunimanfiyzaryadlaydi, selenesamusbatzaryadlanadi.
Fotoelementningelektrodlaritutalitirilgandatashqiqarshilikdatokhosilbo‘ladi, uninghiymati (agarzanjirqisqatutashtirilsa) yoritilganlikgamutanosibbo‘laydi.
Ventillifotoelementlarningsezgirligijudayuqorivako‘pginaxolatlardaamaldayorug‘likoqiminikuraytirgichsizamalgaoshirishishkopiyatlaribor.
Fotoelementningyorug‘likoqimlarigaqisqatutajuvlardasezgirligiselenlifotoelementlarda 500 mkA/mm (1mmgachayorug‘likoqimlarida) nitashkiletadi.
Ventillifotoelement. Zanjirdagitashqiqarshilikniko‘paytirilgandauningsezgirligipasayadi.
Fotoelementlarninginersionnligianchachikakatta, chunkiyupqayonuvchiqismbilanajratilganelektrodlartizimikattaginasig‘imnihosilqiladi.
Induktivdatchiklarpo‘lato‘zaklig‘altakningno‘zgaluvchiyakorisiljiganda (xarakatlanganda) galtakto‘likharshiliginingo‘zgarishtamoyilida (prinsipida) ishlaydi (2.16. rasm).

2.16.rasm. Birlashchiinduktivdatchiginingsxemasi.

1 –qo‘zg‘almasmagnito‘tkazuvchisi; 2 –qo‘zg‘aluvchiqism –po‘latyakor;R –kuchma’siri;b0 –tirqisi, yakorvaqo‘zg‘almasmagnito‘tkazuvchiorasidagimasofa;I –g‘altakdagitok.

Induktivdatchiklaravtomatikasxemalaridao‘zlariningafzalliklaribilankengtarqalgan. Ularquyidagilar :

1 –sodda, ishonchlivasirg‘aluvchikontaktningyo‘qligi
2 –nisbatankattaqitmatlarbo‘lganiuchunasboblarko‘rsatgichinibevositaishlotishmumkinligi
3 –sanoatgastotasidagio‘zgoruvchantokdaishlashimkoniningberligi.
Induktivdatchiklarningqo‘llanishsoxalari:
a) kichikburchakvagiziqlimexaniksurilishlarnio‘lchashimkoniningborligivashuningdekqo‘yidagiqurilmelarnibashqarii
b) avtouguvchilardasezgirelementsifatidqo‘llanishi .
TashqaridanberilayotganmexanikquchRma’siriostidayakorma’lummasofagasuriladi. Havoturqishib0 ningo‘zgarishig‘altakinduktivqarshiliginingo‘zgarishigaolibkeladi, shundayqilibg‘altakninngto‘liqqarshiligi Z hasho‘zerodi.
Zqarshiligininguzgarishig‘altakzanjirida I=U/Z tokningo‘zgarishigaolibkeladi. SHundayqilibyakorningsiljishig‘altakzanjiridagitokningo‘zgorishigaolibkeladi, ya’nitokningo‘zgorishibo‘yichasiljishqattaliginabaxobershimumkin
Birlashchiinduktivdatchikningkamchiliklari :
a) o‘lchashnatijalarigayakorningtortishkuchima’sirkiladi. Bukuchtirqishbningqiymatio‘zgarishibilano‘zgorizi
b) yakor 2ningsiljishinidarikkalayo‘nalishdao‘lchashuchunso‘ngvachapgatokdantashqaridostlabkihavotirqishib0 bo‘lishizarur, demakdastlabkitok I0 vadastlabkiyuklama Rnbo‘lishizarur, buningnatijasidaxatoliklaryuzagakeladi. Birlashgidatchiklar (induktiv) kichiksurilishlarnio‘lchashuchunqullaniladi, shuningdekkontaktsizyo‘lovchio‘chirgichlarsifatidaxizmatqilishimumkin. Birlashchiinduktivdatchiklarningkamchiligiyo‘qotishuchuninduktivdatchiklarningdifferensialsxemalariqo‘llaniladi. (2.17 rasm)

2.17 rasm. Induktivdatchiklar.

a –differensial; b –birlashgi; 1 –magnitutkazuvchi; 2 –po‘latdetal; 3 –releg‘altagi.

Po‘latdetal 2nimagnitutkazgich 1gaeqinlashtirgandag‘altakzanjiriningqarshiligikeskinortadivatokkuchikamayadi.(oxirgiuzgich)

Solenoidlidatchiklardayakorg‘altakichigakirgandag‘altakninginduktivligi, uningtulikqarshiligiyakormassasichamuto‘zgoradikiritilgandamutanosib (proporsional) ravishdao‘zgaradi (2.18. rasm).

2.18 rasm. Solenoidliinduktivdatchik.

1 –g‘altak; 2 –siljuvchiyakor.

G‘altakninginduktivligibuxoldaquyidagiifodabilananiqlanishimumkin.

L= (W²/lk) μ q l,

Buerda W –g‘altako‘ramlariningsoni

Lk -g‘altakninguzunligi
q –g‘altakningko‘ndalangkesimi
l - g‘altakkakirishkattaligi
μ –o‘zakmaterialininngmagnito‘tkazuvchanligi
G‘altakzanjiridagitokquyidagiifodabilananiqlanadi

,

Buerda U g‘altakningkuchlanishi, V

R –zanjirningaktivqarshiligi, Om
W –tokningsiklikchastotasi, rad/sek.
wL –g‘altakzanjirito‘liqqarshiligininginduktivmashkiletuvchisi,Om.
Tokningsiklikchastotasi w=2 π f, buerda f –o‘zgaruvchantokchastotasi, sanoatchastotasi f=50Gs
Induktivdatchiklarningtuzilishisodda, ishonchli, sirg‘aluvchikontaktlargaegaemas, berayotganelektrquvvatinisbattankattavasanoatchastotasidagio‘zgaruvganelektrtokidaishlashimumkin.
Induktivdatchiklarningkamchiligishundakiularistemolqilinayotgantarmoqtokigako‘proqbog‘likligidir.
Avtomatikadainduktivdatchiklar 3000Gschastotadan 5000Gschastotagachaqo‘llanilishimumkin, chunkibundanyuqorichastotalardapo‘latdagiyo‘qotishlarkeskinortadi.
Induktivdatchiklarroliklarninazoratqilishvasaralashasboblarida, liftlarningchetki (oxiri) uzgichlarida, elktrmanometrlarda, elektrdinamometrlardavakuchlanishio‘lovchielektrtenzometrlardaqo‘llaniladi.
Sig‘imdatchiklari. Sig‘imdatchiklariasosantezo‘zgaruvchikattaliklar –bosim, tebranish, tezlanish, suyuqliksatxinio‘lchash, siljishlarnio‘lchashvadetalo‘lchamlarinio‘lchashdagiqiymatlarnielektrkattaligigaaylantiribberishdaqo‘llaniladi.
YAssikondensatorningsig‘imiquyidagiifodabilananiqlanadi

BuerdaS –elektrsig‘imi

S –kondensatorplastinalariningyuzasi
ε –muxitningelektro‘tkazuvchanligi
b –plastinalarorsidamasofa
Sig‘imdatchiklarningengko‘ptarqalganturidaelektrsig‘iminingplastinalarorasidagimasofagabog‘liqidanfoydalaniladi.

2.19. rasm. Uzgaruvgantirqishlisurilishsig‘imdatchigi.

a –prinsipialsxemasi; b –datchikningtavsifnomasi (sig‘imning).

P – kuchta’siridandatchikqo‘zg‘aluvchiqisminingsurilishichiqishqattaligielektrqattaligigaaylantiriladi (chastota, tok, kuchlanish), ukirishkattaligiga (siljishda) bog‘lik.

Datchikplastinalarningsurilishidanuningsig‘imiuzgaradi;undano‘tayotgantoko‘zgaradi, demakkuchlanish Unvayuklama Rnhamo‘zgaradi. Unkuchlanishesachiqishkattaligidir.
Bundaysxemakuchlanish U, vata’minlashmanbainingchastotasiyokikuchaytirgichgabog‘liq. Sig‘imdatchiklarningafzalliklari: sig‘imdatchikningqo‘zg‘aluvchiqismni (rotorini) siljitshiuchunjudakichikmiqdordagikuchtalabqilishidadir.
Sig‘imdatchiklarningmuximkamchiligiulardagireaktivqarshilikqiymatiningkattaligivashusabablisig‘imdatchiklaridansanoatchastotalaridafoydalanishimkoniningyo‘qligivaobdonekranlashtirishdir. O‘zgaruvgankondensatorningxaqiqiysig‘imio‘rtaga 100...200pf. (1pf=10^-12farad).

2.20. rasm. Surilishsig‘imdatchiginiulashsxemasi.

Bundaykondensatorningreaktivqarshiligi (c=200pfbo‘lganda) f=50gssanoatchastotasida.

gateng;

buerda
w –siklikchastota, rad/sek. (w=2πf).

Bundayqarshilikdatashqiparazitsig‘imlarningvatashqi (chet) elektrzanjiriningta’sirijudakattabo‘ladi. Sig‘imdatchiklarimurakkabapparaturalarningqo‘llanishzaruriyativasozlashningmurakkabligishuningdeksig‘imdatchiklio‘lchoshsxemalariningmurrakabligitufaylinisbatankengtarqalmagan.
Ularkuchroqsiljishlarni, detalo‘lchashlarnio‘lchashdaqo‘llaniladi, ayrimxollardaesatezlanishlarni, benzobakdagiyonilg‘isatxinio‘lchashdahamqo‘llaniladi.
Harqandaykondensatorningsig‘imiasosanuchkattalikgabog‘liq, ya’niplatinalaryuzasi S, plastinalarorasidagimasofa δ vadielektrikdoimiysi ε.
Dumaloqkondensatorningsig‘imiesaqiyidagiifodabilantopiladi.

Co=εS/4πδ

YUqoridaaytilganchaasosansig‘imdatchiklariningta’minotibirnechaMGsdanbirnechao‘nMGsgachabo‘lgansanoatchastotalio‘zgaruvgantokdanamalgaoshiriladi. Keyingipaytlarda 400 Gschastotalisig‘imdatchiklariishlanganvatadbiqetilgan.
Taxogeneratorlar, tezlikdatchiklari. Taxogeneratorlarmexanikaylanishlarnielektrsignaliga(kuchlanishga) aylantiribberishuchunxizmatqiladi. Taxogeneratordaaylanishtezligiuningo‘rashlaridainduksiyalanastganEYUKgamutanosib (proporsional). Taxogeneratorlarjudakengtarqalgan. Ularkichkinamustaqilo‘yg‘otuvchiligidoimiyyokio‘zgaruvgantokgeneratorlaridir. O‘yg‘otishdoimiymagnitlaryokio‘yg‘otisho‘ramlariorqaliamalgaoshirilishimumkin.
Doimiytoktaxogeneratorlarixaroratningbirmaroidaemasligidan (po‘lanningmagnito‘tkazvchanligivao‘ramlarqarshiliginingo‘zgaruvchanligidan) vacho‘tkalikontaktningturg‘unemasligidankattaginaxatoliklargayo‘lqo‘ldi.
Doimiytoktaxogeneratorlariningafzalligiularningturlixarakterdagiyuklamasxemalaridafazaxatoliginingyo‘qligibo‘libuchiqishtavsifnomasigata’sirqiladi.

2.21.rasm. Asinxrontaxogeneratoriniulashsxemasi.

Doimiytoktaxogeneratorlariningkamchiliklari: tuzilishiningmurakkabligi, kollektorvacho‘tkalarfasidasirg‘aluvchikontaktningmavjudligi, radishovqinlar (radiopomexa) gaqarshihimoyafiltrqurilmalargazaruriyat, narxi (ahosi)ningyuqoriligi. SHusababliko‘pinchao‘zgaruvgantokasinxrontaxogeneratorlariqo‘llaniladi. Asinxrontaxogeneratorlarixarakatlanuvchikontaktlargaesaemas.
Stator 90º burchakostidajoylashganikkitao‘ramgaega, rotoresaalyuminstakandaniboratbo‘libustatorvaqo‘zg‘almassilindriko‘zakorasidagitirqishdaaylanadi. Statorningbittao‘ramio‘zgaruvgankuchlanishmanbai Uudanta’minlanadi, ikkinchio‘ramidanesa Un=Uvыxkuchlanishqabulqilibolinadi. Rotorxarakatlanmagandakuchlanishnolgateng, chunkio‘ramlaro‘qio‘zaroperpendikulyar. Rotorningo‘yg‘atisho‘rashiningmaydonidaaylanishinatijasidaundatokhosilbo‘ladivaungamoskeladiganmagnitoqimichiqisho‘ramlariningsimlarinikesibo‘tadivaundao‘zgaruvganEYUKhosilqiladi.
Y o‘ramga Uukuchlanishberiladi, amplitudavachastotadoimiy. StatorningVo‘ramlaritashqiyuklanishqarshiligiZnbilantutashtiriladi. YUklamaqisqichlaridagikuchlanishningkattaligi (qiymati) rotorRningaylanishtezligibilanbirgalikdao‘zgaradi, bundachastotata’minlovchikuchlanish Uugatengbo‘ladi.
Ichibo‘shrotorlitaxogeneratorningkamchiliklari:
1) chiqishtavsifnomasining (ya’nidoimiyyuklamadachiqishkuchlanishiningaylanishtezligigabog‘liqliligi) chiziqlilikdanbirozchetgachiqishi (ampletudaxatoligi)
2) ta’minlashkuchlanishi Uuvektoriburchagivachiqishkuchlanishi Unningaylanishtezligigabog‘liqliligi (fazaxatoligi).