Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr

2.2 Asosiy ta’riflar 
Qism  dastur  ta’rifi  abstraksion  qism  dasturlar  harakati  va  interfeysini  o‘zida 
aks  ettiradi.  Murojaat  qilinayotgan  qism  dasturdan  o‘ziga  hos  aniq  ishlash  talab 
qilinadi. Qism  dastur faol holatda bo‘lishi  uchun  murojaat qilingan  ishlarni bajarishi 
va faoliyatini to‘htatmasligi kerak. Qism dasturlarni 2 ta asoiy turlari bor: protsedura 
va funksiyalar va ular 2.4 qismda muxokama qilingan.  
Qism  dastur  sarlavhasi  ya’ni  ta’riflarning  birinchi  qismi  bir  necha  hizmat 
maqsadlarni  o‘zida  qamrab  oladi.  Birinchidan  u  quyidagi  sintaktik  birlik  ayrim 
konkret  turdagi  bir  qism  dastur  ta’rifi  ekanligini  bildiradi.  Bir  turdan  ortiq  qism 
dasturlar,  qism  dasturlar  turlari  mahsus  so‘z  bilan  aniqlanadi.  Ikkinchi  qism  dastur 
anonim  (yashirin)  bo‘lmasa,  qism  dastur  uchun  nom  beradi.  Uchinchidan  ularni 
parametrlarni aniq ro‘yhati deb belgilash mumkin. 
Boshqaruvni quyidagi misollar bilan ko‘rib chiqishimiz mumkin: 
 
Def adder (PARAMETRI ) 
 

---

Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari                                                              1-semestr
 
 
221 
 
Bu  Python  nomidagi  qism  dastur  sarlavhasi  hisoblanadi.  Ruby  deb  ataluvchi 
qism dastur sarlavhasi ham “Def” bilan boshlanadi. Javascript qism dastur sarlavhasi 
esa « function» bilan boshlanadi.  
S dasturlash tilida funksiya sarlovhasi quyidagicha nomlanishi mumkin: 
 
 Void adder( parametrlari) 
 
Void  so‘zi  bu  sarlavhasini  ko‘rsatadi  ya’ni  qism  dastur  orqaga  qaytmasligi 
uchun belgilanadi.  
Qism dastur tanasi uning harakatini belgilaydi. S tilida asosiy tillarda ( masalan 
Javascript ) qism dastur tanasi qo‘shtirnoq bilan ajratiladi. Ruby da esa qism dastur 
tanasi  “end”  termini  bilan  yoziladi.  Operatorlar  tarkibida  ya’ni  Python  funksiyasi 
tanasida  nazarda  tutilgan  operator  va  tananing  ohiridagi  operator  nazarda 
tutilmaydi.  
Python 
funksiyasi 
hususiyatlaridan 
biri 
boshqa 
dasturlash 
tillari 
funksiyalaridan  farqi  def  operator  so‘zi  bilan  yoziladi.  Qachonki  def  operatori 
bajarilsa,  berilgan  nom  berilgan  funksiya  tanasiga  tasdiqlanadi.  DEF  funksiyasi 
bajarilgunga qadar, funksiyani nomlash mumkin emas. Quyidagi misolda ko‘rishimiz 
mumkin: 
 
if... 
deffun(...): 
... 
else 
deffun(...): 
... 
Agar  keyingi  punkt  bajarilagn  bo‘lsa,  funksiyaning  boshqa  versiyasida 
nomlanishi mumkin, lekin bu versiyada qayta nomlanmaydi. Agar keyingi qator yana 
tanlansa  ,  funksiyaning  bu  versiyasida  nomlash  mumkin  lekin  bir  banddan 
keyingisida mumkin emas.  
Rybu  qism  dasturining  usullari  boshqa  dasturlash  tillaridan  farq  qiladi.  Rybu 
usullari  asosan  belgilangan  sinflarda  beligilanadi,  bundan  tashqari  belilangan  sinf 
tashqarisida  ham  belgilanishi  mumkin,  bu  holda  ular  ildiz  ob’ekt  usullari  bilan 
ko‘riladi. Bunday usullar qabul qiluvchi ob’ektdan tashqari deb ataladi, xuddi S yoki S 
++  kabi.  Agar  Rybu  usullari  ob’ektdan  tashqari  deb  atalsa,  Self  deb  qabul  qilinadi. 
Agar sinfda metod bo‘lmasa, sinf ichidan izlanadi.  
Lue  funksiyasi  ham  anonoimlar  hisoblanadi,  garchi  ularning  nomlari  sintaksis 
yordamida  paydo  bo‘lgan  bo‘lsa  ham.  Misol  uchun  kub  funksiyaning  belgilangan 
ta’riflarini ko‘rib chiqamiz. 
 

---

Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari                                                              1-semestr
 
 
222 
 
function cube(x) return x * x * x end 
cube = function (x) return x * x * x end 
 
Birinchi  kelishilgan  sintaksis  ikkinchi  aniq  bezalgan  nomsiz  funksiyani  shakli 
hisoblanadi. 
Qism  dasturlarning  qisqacha  parametrlari  raqamli  va  rasmiy  parametrlar 
turlarini  o‘z  ichiga  oladi.  Qism  dasturning  protakoli  qisqacha  parametrlarga 
qo‘shimcha  ravishda  qaytib  kelgan  turi  uchun  qo‘shimcha  hisoblanadi.  Dasturlash 
tillarida  qism  dasturlash  turlari  bor,  bu  turlar  qism  dasturning  protakolida 
belgilanadi. 
Qism  dastur  e’lon  qilishlari  huddi  ta’riflar  kabi  hisobga  olinadi.  Parallel 
o‘zgaruvchan  ta’riflar  va  e’lon  qilishlar  shakli  S  da  qaysiki  e’lon  qilishlar  ma’lumot 
turlarini  aniqlashda  ammo  o‘zgaruvchan  turlarini  aniqlashda  emas.  Qism  dastur 
e’lon  qilishlari  qism  dastur  protakoli  bilan  taminlanadi  lekin  ularning  tanasini  o‘z 
ichiga  olmaydi.  Ular  kerakli  tillarda  qaysiki  qism  dasturlarda  ruhsat  berilmaydigan. 
Ikkala ya’ni o‘zgaruvchan voqealar va qism dasturlar, e’lon qilishlar dasturning statik 
turi  uchun  tekshirilishi  kerak.  Qism  dasturlarda,  parametrlarning  bu  turlari 
tekshirilishi kerak. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan funksiya e’loni S va S++ dasturlash tillarida 
ko‘p  uchraydi  va  bu  prototiplar  deb  ataladi.  Bunday  e’lon  qilishlar  odatda  bosh 
fayllarda joylashtiriladi.  
Ko‘pchilik  boshqa  tillarda  (  S  va  S++  dan  tashqari)  qism  dastur  e’lon  qilishlari 
kerak  emas,  chunki  ular  nomlanishidan  oldin  qism  dasturlarni  belgilash  talab 
qilinmaydi.