Dasturiy injiniringga kirish” fani bo`yicha “O'zaro ta'sir modellari”

4-rasm. Insulin pompasi dasturida ishtirok etadigan qayta ishlash zanjirini ko'rsatuvchi oddiy faoliyat diagrammasi.

Tizimda ishlov berish ketma-ketligini ko'rsatadigan alternativ usul UML ketma-ketlik diagrammalaridan foydalanish hisoblanadi. Ushbu diagrammalarni o'zaro munosabatlarni modellashtirish uchun qanday foydalanish mumkinligini ko'rgansiz, ammo agar siz xabarlarni faqat chapdan o'ngga yuboradigan qilib chizib qo'ysangiz, unda ular tizimda ketma-ket ishlov berishni ko'rsatadi. 5.5- rasmda bu buyurtmani qayta ishlash va etkazib beruvchiga yuborishning ketma- ketlik modelidan foydalangan holda ko'rsatilgan. Tizimli modellar tizimdagi ob'ektlarni ajratib ko'rsatishadi, ma'lumot uzatish diagrammalari esa operatsiyalar yoki harakatlarni yoritib beradi. Amalda, tajribali mutaxassislar ma'lumotlar oqimi dia-grammni yanada intuitiv deb hisoblashadi, ammo muhandislar ketma-ketlik diagrammalarini afzal ko'rishadi.


5-rasm. Buyurtmani qayta ishlash va etkazib beruvchiga yuborishning ketma- ketlik modeli

6.Modelga asoslangan arxitektura

Modelga asoslangan arxitektura (Model-driven architecture – MDA) (Mellor, Scott va Weise 2004; Stahl va Voelter 2006) bu tizimni tavsiflash uchun UML modellaridan foydalanadigan dasturiy ta'minotni loyihalash va amalga oshirishga yo'naltirilgan yondoshuv. Bu yerda mavhumlikning turli darajalarida modellar yaratiladi. Yuqori darajadagi platformaning mustaqil modelidan, qoida bo'yicha, qo'lda aralashmasdan ishchi dasturni yaratish mumkin.
MDA usuli uch xil mavhum tizim modelini ishlab chiqarishni tavsiya qiladi:

1. 
   Hisoblashning mustaqil modeli (computation independent model – CIM) CIMlar tizimda ishlatiladigan muhim domen mavhumliklarini modellashtiradi va shuning uchun ba'zan domen modellari deb ataladi. Siz tizimning turli xil qarashlarini aks ettiradigan bir nechta turli xil CIM-larni ishlab chiqishingiz mumkin. Masalan, xavfsizlik CIM bo'lishi mumkin, bunda siz aktiv kabi muhim
   

maxfiylik mavhumliklarini, CIM roli va bemorning yozuvlarini aniqlaysiz, unda siz bemor va maslahat kabi abstraktsiyalarni tavsiflaysiz.

2. 
   Platformaning mustaqil modeli (platform-independent model – PIM) tizimning ishlashini uning amalga oshirilishiga havola qilmasdan modellashtiradi. Odatda, PIM statik tizim tuzilishini va uning tashqi va ichki hodisalarga qanday javob berishini ko'rsatadigan UML modellaridan foydalanib tavsiflanadi.
   
3. 
   Platformaning spesifik modellari (platform-specific models – PSM). PSM bu har bir amaliy platforma uchun alohida PSM bo'lgan platformadan mustaqil modelning o'zgarishi. Printsipial jihatdan, PSM qatlamlari bo'lishi mumkin, ularning har birida platformaga ma'lum tafsilotlar qo'shiladi. Shunday qilib, birinchi darajali PSM o'rta dasturlarga xos bo'lishi mumkin, ammo ma'lumotlar bazasiga bog'liq emas. Muayyan ma'lumotlar bazasi tanlanganida, keyinchalik ma'lumotlar bazasiga tegishli PSM yaratilishi mumkin.
   

Modelga asoslangan muhandislik muhandislarga tizimlarni ularni amalga oshirish tafsilotlari haqida qayg'urmasdan, yuqori darajada abstraktsiya to'g'risida o'ylashga imkon beradi. Bu xatolar ehtimolini kamaytiradi, loyihalash va amalga oshirish jarayonini tezlashtiradi va qayta ishlatiladigan, platformadan mustaqil dastur modellarini yaratishga imkon beradi. Kuchli vositalardan foydalanib, bir xil modeldan turli xil platformalar uchun tizimli dasturlarni yaratish mumkin. Shuning uchun tizimni ba'zi yangi plat-form texnologiyasiga moslashtirish uchun siz ushbu platforma uchun namunaviy tarjimon yozasiz. Agar mavjud bo'lsa, platformadan mustaqil bo'lgan barcha modellar tezda yangi platformada tezda joylashtirilishi mumkin.
MDA uchun asos 6-rasmda ko'rsatilgandek modellar o'rtasidagi o'zgarishlarni avtomatik ravishda dasturiy vositalar yordamida aniqlash va qo'llash mumkin degan tushunchadir. Ushbu diagrammada shuningdek, belgilangan dasturiy platformada ishlaydigan kodni yaratish uchun PSM-ga transformatsiya qo'llaniladigan avtomatik transformatsiyaning yakuniy darajasi ko'rsatilgan. Shuning uchun, hech bo'lmaganda, bajarilishi mumkin bo'lgan dasturiy ta'minot yuqori darajadagi tizim modelidan yaratilishi mumkin.





6-rasm. Modelga asoslangan arxitektura o’zgarishlari
Amalda, modellarni kodga to'liq avtomatik tarjima qilish kam uchraydi. Yuqori darajadagi CIM-ni PIM modellariga tarjima qilish tadqiqot muammosi bo'lib qolmoqda va ishlab chiqarish tizimlari uchun odatda 6-rasmda ko'rsatilgan tayoq yordamida tasvirlangan inson aralashuvi talab etiladi. Avtomatlashtirilgan modellashtirish uchun juda qiyin muammo, turli xil CIMSda ishlatiladigan tushunchalarni bog'lash zaruratidir. Masalan, CIM shifoxonasida ishlaydigan xodim tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan, xavfsizlikni boshqarish tizimidagi rolni boshqarishni o'z ichiga olgan xavfsizlik tushunchasi. Xavfsizlikni va kasalxona muhitini tushunadigan odamgina ushbu xaritani tuzishi mumkin.
Hutchinson va uning hamkasblari (Hutchinson, Rouncefild va Uayt 2012) MDA-ning sanoat ishlatilishi to'g'risida hisobot berishdi va ularning ishi modellarga asoslangan ishlanmalarni ishlatishda muvaffaqiyat tizim tizim mahsulotlarida bo'lganligini tasdiqlaydi. Ularning bahosi shundan dalolat beradiki, kompaniyalar ushbu yondashuvni qo'llashda turli xil natijalarga erishdilar, ammo ko'pchilik foydalanuvchilar MDAdan foydalanish samaradorlikni oshirdi va parvarishlash xarajatlarini kamaytirdilar. Ular MDA ayniqsa qayta ishlatishni osonlashtirishda foydaliligini aniqladilar va bu samaradorlikni sezilarli yaxshilanishiga olib keldi.
Agile usullar va modelga asoslangan arxitekturalar o'rtasida qiyinchiliklar mavjud. Old tomondan keng qamrovli modellashtirish g'oyasi agile manifestdagi asosiy g'oyalarga ziddir va ba'zi agile ishlab chiquvchilar modelga asoslangan injiniringda o'zlarini qulay his qilishmaydi. Agile usullarni ishlab chiqishda ilg‟orlardan bo‟lgan Ambler, MDA-ning ba'zi jihatlaridan tezkor o‟zgaruvchan (agile) jarayonlarda foydalanish mumkinligini ta'kidlaydi (Ambler 2004), ammo avtomatlashtirilgan kodlarni yaratish imkonsiz deb hisoblaydi. Biroq, Zhang va Patel Motorolaning avtomatlashtirilgan kodlarni ishlab chiqarishda Agile ishlab chiqishdan foydalanishidagi muvaffaqiyatlari haqida xabar berishgan (Zhang va Patel 2011).

Xulosa

• 
  Model - bu tizimning ba'zi tafsilotlarini ataylab e'tiborsiz qoldiradigan mavhum ko'rinish. Tizimning kontekstini, o'zaro ta'sirini, tuzilishini va xulq- atvorini namoyish etish uchun to'liq tizimli modellarni ishlab chiqish mumkin.
  
• 
  Kontekst modellari modellashtirilayotgan tizim boshqa muhit va jarayonlar bilan muhitda qanday joylashishini ko'rsatadi. Ular ishlab chiqilishi kerak bo'lgan tizimning chegaralarini aniqlashga yordam beradi.
  
• 
  Ishchi diagrammalarni va ketma-ketlik diagrammalarini ishlab chiqilayotgan tizimdagi foydalanuvchilar va tizimlarning o'zaro ta'sirini tavsiflash uchun foydalaniladi. Foydalanish holatlari tizim va tashqi ishtirokchilar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tavsiflaydi; ketma-ketlik diagrammalariga tizim ob'ektlari o'rtasidagi o'zaro ta'sirlarni ko'rsatish orqali ularga qo'shimcha ma'lumotlar qo'shiladi.
  
• 
  Strukturaviy modellar tizimning tashkil etilishini va arxitekturasini namoyish etadi. Klassik diagrammalar tizimdagi sinflarning statik tuzilishini va ularning birlashmalarini aniqlash uchun ishlatiladi.
  
• 
  Xatti-harakatlar modellari ijro etuvchi tizimning dinamik xatti-harakatlarini tasvirlash uchun ishlatiladi. Ushbu xatti-harakatni tizim tomonidan ishlov berilgan ma'lumotlar nuqtai nazaridan yoki tizim javoblarini rag'batlantiradigan hodisalar orqali modellashtirish mumkin.
  
• 
  Faoliyat sxemalari ma'lumotlarga ishlov berishni modellashtirish uchun ishlatilishi mumkin, bunda har bir faoliyat bitta bosqichni tashkil etadi.
  
• 
  Davlat diagrammalari ichki yoki tashqi hodisalarga javoban tizimning xatti- harakatlarini modellashtirish uchun ishlatiladi.
  
• 
  Modellashtirilgan muhandislik bu dasturiy ta'minotni ishlab chiqishga yondashuv bo'lib, unda tizim avtomatik ravishda bajariladigan kodga o'zgartirilishi mumkin bo'lgan modellar to'plami sifatida takrorlanadi.
  

Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar.

1.Ambler, S. W. 2004. The Object Primer: Agile Model-Driven Development with UML 2.0, 3rd ed. Cambridge,­ UK: Cambridge University

3. 
   https://library.ziyonet.uz
   
4. 
   https://uz.wikipedia
   
5. 
   https://fayllar.org