«dasturiy injiniring» fakulteti «axborot texnologiyalarining dasturiy ta’minoti» kafedrasi kurs ishi

TRANSPORT VA CHIPTALAR SAVDOSINI AXBOROT TIZIMIDA LOYIHALASHNING AHAMIYATI VA MUHUMLILIGI

Loyihalash – bu axborot tizimini texnik topshiriq kо`rinishdagi boshlang`ich

tavsifidan, tizim tashkil qilish uchun yetarli bо`lgan standart hujjatlar tо`plami sifatida tasvirlanishidir. Loyihalashda texnik topshiriqni, ya‘ni texnik topshiriqda amalga oshirilishi kо`zda tutilgan narsalarni ishlab chiqish, amalga oshirish usullari ishlab chiqish. Bunda standart hujjatlar deganda bu texnik va ishchi loyiha bо`lib, uning asosiy mazmuni davlat standartlarida keltirilgan bо`ladi.

Loyihalash obyekti sifatida AT olinadi.

Tizim degan termin ishlatilishi bu о`zaro bog`langan elementlarning mavjudligidir. Masalan, о`zaro bog`langan masalalar tо`plami: bir masalani yechish natijasi boshqasi uchun zarur bо`ladi va h.k., tizim elementlaritо`plami va ular orasidagi о`zaro aloqalar tizim tuzilmasini aniqlaydi. Tizim elementlari bu

har xil belgilari bо`yicha ajratilgan uning tashkil etuvchilaridir. Shuning uchun axborot tizimlari boshqa narsalar kabi juda kо`p tuzilmalar tо` plamidan tashkil topgan bо` lishi mumkin: ular vazifaviy (funksional), texnik vositalar majmuasi tuzilmasi, vazifaviy qismlar tuzilmasi, ta‘minot qismlari tuzilmasi, obyekt tuzilmasi va h.k.

Axborot zamonaviy dunyoda eng kerakli resurslardan biriga aylandi, axborot

tizimlari (AT) insoniyatning amaliyotdagi hamma faoliyatida zaruriy uskuna bо`ldi. AT yordamida yechiladigan turli masalalar turli tipli tizimlar tо‗plamini yaratilishiga olib keldi, ular qurish va axborotga ishlov berish qonuniyati kiritilishi bilan farq qiladi. Axborot tizimlarini qator turli alomatlari bо‗yicha sinflarga ajratish mumkin. Qaralayotgan sinflashning asosiga mavjud alomatlari asos qilingan, Funksional imkoniyatlari va zamonaviy tizimlarni qurish hollari aniqlangan. 2 Yechilayotgan masalaning hajmidan kelib chiqib, foydalaniladigan texnik vosita, funksionallashtirishni tashkillashtirish, axborot tizimlari bir qator guruhga (sinfga) bо`linadi (1.1-rasm). AT saqlanaladigan ma‘lumotlari tipiga qarab faktografik va hujjatliga bо`linadi.

Faktografik tizimi son va matn kо`rinishidagi strukturlashgan ma‘lumotlarni saqlash va ishlov berishga mо`ljallangan. Hujjatli tizimlarda matn va referat, bayonnoma, sarlavhadan tashkil topgan axborot hujjat kо‗rinishida taqdim etiladi. Strukturlashmagan ma‘lumotlarni qidiruv semantik alomatlaridan foydalanilgan holda amalga oshiriladi. Tanlangan hujjatlar foydalanuvchiga taqdim etiladi, bu tizimlarda ma‘lumotlarga asosan ishlov berilmaydi. Firmani boshqarish tizimida axborot jarayonini avtomatlashtirilganlik darajasi asos qilinib, axborot tizimlari qо`lda bajariladigan, avtomatlashtirilgan va avtomatiklarga bо`linadi.

Qо`lda bajariladilan AT zamonaviy texnik vositalarning yо`qligi sababli axborotni

ishlov berish inson tomonidan bajarilishi bilan tavsiflanadi. Avtomatik AT larida

axborotni ishlov berish inson aralashuvisiz bajariladi. Avtomatlashtirilgan ATlarida axborotni ishlov berishda texnik vositalar va inson ishtirok etadi, kо`p mehnat talab qilinadigan axborotni ishlov berishda kompyuterga asosiy rol ajratiladi. «Axborot tizimi» ni tushunishda xuddi shu sinf zamonaviy taqdimotga mos keladi. Axborotlarni ishlov berishiga qarab AT lari qidiruv-axborot va yechuvchi-axborotlarga bо`linadi.

Qidiruv-axborot tizimlari kiritish, tizimlash, saqlash, axborotni foydalanuvchining

Sо`roviga qarab ma‘lumotlarni murakkab almashtiruvlarsiz ishlab chiqadi (misol uchun, Kutubxona xizmatini bajaruvchi AT, transportlardagi chipta savdosi va rezervlash, mehmonxonadagi joyni bronlash va hokazo) Yechuvchi-axborot tizimlari aytilgandan tashqari aniq algoritm bо`yicha axborotga ishlov beradi. Chiquvchi axborotning foydalanishiga qarab bunday tizimlar boshqariladigan va moslashuvchanlarga bо`linadi. Boshqariladigan AT da natijaviy axborot inson qabul qiladigan yechimga mos ravishda transformallanadi. Bunday tizimlarga katta hajmdagi ma‘lumotlarga ishlov berish va hisoblanadigan masalalar kiradi (misol uchun, Ishlab chiqarish yoki buyurtmani, Buxgalter hisobini rejalashtiruvchi AT.)

Moslashuvchan AT lar axborotni ishlab chiqadi, u inson tomonidan ma‘lumot uchun qabul qilinadi va boshqaruv yechimlarini shakllantirishda hisobga olinadi, konkret harakatni kо‗rsatmaydi. Bunday tizimlar, ma‘lumotlarga emas, bilimlarga ishlov berishning intellektual jarayonini imitatsiya qiladi (misol, ekspert tizimlar).

Qо`llanish sohasiga bog`liq ravishda AT quyidagi sinflarga ajratiladi: tashkiliy boshqaruv axborot tizimlari, texnologik jarayonni (TJ) boshqaruvchi avtomatlashtirilgan loyihalash (ATAL-SAPR), integrallashgan (korporativ) AT.

Tashkiliy boshqaruv axborot tizimlari – boshqaruv personal avtomatlashtirishga

Mо`ljallangan sanoat korxonalari, shuningdek, chiqarilmaydigan obyektlar uchun ( mehmonxonalar, banklar, magazinlar va hokazo). Bunga о`xshash tizimlarning asosiy funksiyasi quyidagilardir: tezkor nazorat va boshqaruv, tezkor hisob va tahlil, kelajakka mо`ljallangan (perspektiv) va tezkor rejalashtirish, buxgalter hisobi, sbitni boshqarish, ta‘minot va boshqa iqtisodiy va tashkiliy masalalar.

Texnologik jarayonni (TJ) boshqaruvchi AT – ishlab chiqarish amallarini nazorat va boshqaruvchi ishlab chiqarishning shaxsiy tarkibiy funksiyalarini avtomatlashtirishga mо`ljallangan. Bunday tizimlarda odatda texnologik jarayon (temperatura, bosim, kimyoviy tarkib va hokazo) parametrlari о`zgarishini rivojlangan vositalari borligi nazarda tutiladi, ya‘ni ruxsat berilgan parametr qiymatlari protsedurasi va texnologik jarayon boshqaruvi.

AT avtomatlashtirilgan Loyihalash (ATAL-SAPR) loyihachi-muhandislar,

konstruktorlar, arxitektorlar, yangi texnika yoki texnologiya yaratuvchi dizaynerlar

funksiyasini avtomatlashtirishga mо‗ljallangan. Bunday tizimlarning asosiy funksiyasi quyidagilardir: muhandislik hisob, grafik hujjatlarni yaratish (chizmalar, sxemalar, rejalar), loyiha hujjatlarini yaratish, loyihalanayotgan obyektlarni modellashtirish. Integrallashgan (korporativ) AT – firmaning hamma funksiyasini avtomatlashtirishda foydalaniladi va rejalashtirishdan boshlab mahsulotni sotishgacha bо`lgan jarayonni о`z ichiga oladi. Ular qator modullarni (nimtizimlarni) о`z ichiga olib, bitta axborot fazosida

ishlaydilar va mos yо`nalish faoliyatini qо`llash funksiyasini bajaradi. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimini joriy qilish bilan loyihalashtirish jarayonining mazmuni o‘zgarmaydi, shunga qaramay loyihalovchining faoliyati avtomatlashtirilgan loyihalash tizimining tadbiq qilinishi bilan o‘zgaradi. Sababi ishlab chiqaralayotgan mahsulotning avtomatlashtirilgan varianti operator va EHMning o‘zaro mos munosabatda bo‘lishi talab etiladi. Bu esa ish surati va loyiha sifatini oshirishni ta'minlaydi. Avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonida operatorga ijodiy funksiyalar yuklanadi. Bulardan biri asosiy yechim variantini tanlashdir. Bu funksiyani formallashtirish qiyin. Bu yerda konstruktorning malakasi va talanti asosiy rol o‘ynaydi. EHMga esa og‘ir va murakkab bo‘lgan ishlarni bajarish topshiriladi. Ularning asosiy ko‘rinishlarini ko‘rsatib o‘tamiz:

-loyihalovchiga kerakli bo‘lgan ma'lumotlarni mashina arxiviga yig‘ish va saqlash;

-ishlatuvchi talab qilganda axborot ma'lumotlarni qidirish va berish;

-muxandis yaratadigan texnikaviy, konstruktorlik hujjatlarni taxrir qilish;

-grafikaviy hujjatlarni avtomatik ravishda chizish;

-ba'zi bir xususiy algoritmlashgan misollarni yechish, bunday misollar mahsulotni ALT yordamida loyihalashda keng qo‘llaniladi.

-berilgan parametrlar asosida prinsipial sxemaning u yoki bu qismini modellashtirish;

-konstruktorlash bosqichida elementlarni joylashtirish va bog‘lash;

-apparat va qismlarning issiqlik rejimini hisoblash va h.k.

Murakkab tizim deb quyida keltirilgan xossalardan kamida birini o‘zida mujassam etgan tizimga aytiladi.

1) Tizim qismlarga bo‘linishi mumkin va ularni har birini o‘zaro ta'sirini o‘rganish mumkin.

2) Tizimning ishlash sharoitiga atrof muhit ta'sir ko‘rsatadi va muhitning ta'siri tizim parametrlari o‘zgarishini tavsiflaydi.

3) O‘zining harakat yo‘nalishini maqsadga muvofiq tanlab amalga oshiradi.

Murakkab tizimlar - loyihalash sharoiti yoki ko‘riladigan masalalarning yuqori tartibliligi bilan, mumkin bo‘lgan variantlarning ko‘pligi bilan turli xil faktorlarning hisobga olish kerakligi bilan xarakterlanadi. Murakkab tizimlarni loyihalashda soddadan murakkabga yoki quyidan yuqoriga qarab loyihalash bosqichlari bajariladi. Bunday loyihalash usuli blok-ierarx usuli deb ataladi. Blok-ierarx usuli biror ob'ektni abstrakt ravishda bir-nechta bosqichlarga bo‘lishni ko‘zda tutadi.

Ob'ektlar yoritilishi quyidagilar bilan xarakterlanadi.

-funksional (ob'ekt bajaradigan funksiya (ish nuqtai nazaridan);

-konstruktiv (ob'ektning tuzilishi);

-texnologik (ob'ektning ishlab chiqarilishi nuqtai nazaridan).

Ob'ektlarni funksional yoritilishini quyidagilarga bo‘lish mumkin:

-tizimli;

-mantiqiy;

-sxemotexnik;

-komponentli.

Ob'ektning funksional tizimli bosqichida yoritilishida tizim sifatida komplekslar ko‘riladi. Masalan, kompleks sifatida avtomobilni olish mumkin.

Ob'ektni funksional mantiqiy darajada yoritilishida bloklarning elementlardan tarkib topgan tizim deb ko‘riladi. Masalan, avtomobilda ishlatiladigan kuchaytirgichlar, ventillar, taqsimlagichlar va boshqalar. Ob'ektni funksional sxematik darajada yoritilishida funksional qismlar tizim sifatida ko‘riladi. Ob'ektni funksional komponentli darajada yoritilishida sxema komponentlaridagi jarayonlar ko‘riladi. Ob'ektlar konstruktiv nuqtai nazardan yoritilganda ular tizimning tuzilishi darajasidan qaraladi. Texnologik nuqtai nazardan esa ob'ektning tayyorlanish darajasidan qaraladi. Loyihalash jarayoni bir necha bosqichlarga bo‘linadi. Loyihalash bosqichi bir yoki bir nechta loyiha protseduralardan iborat bo‘lgan shartli ravishda ajratilgan loyihalash jarayonining qismidir. Odatda bosqichlar bir yoki bir nechta darajadagi abstraktlashtirishga ega bo‘lgan bosqich protseduralarini o‘z ichiga oladi, ba'zan loyihalash jarayonida u yoki bu protseduralar ketma-ketligi ajratib olinadi va u loyihalash marshruti deb ataladi. Protsedura formallashtirilgan harakatning yig‘indisi bo‘lib, ularning bajarilishi loyiha yechimi bilan yakunlanadi.Loyiha yechimi loyihalash ob'ektini oraliq yoki yakuniy yoritilishi bo‘lib, u yakuniy loyihalash yoki yo‘nalishini ko‘rib chiqish yoki aniqlash uchun zarur bo‘ladi.Loyihalashda protsedura va bosqichlarning har xil ketma ketligi bo‘lishi mumkin.Murakkab tizimni loyihalashning ikkita usuli mavjud:

1. Pastga qarab loyihalash;

2. Yuqoriga qarab loyihalash.

Pastga qarab loyihalash shunday bosqichlarni o‘z ichiga oladiki, bunda loyihalanayotgan elementlar yoki detallar bitta konkret tizimda ishlatiladi. Loyihalash Iteratsion xossaga ega, ya'ni yangi ma'lumotni olish uchun bitta ma'lumotdan ko‘p marta foydalaniladi. Yuqoriga qarab loyihalash aniq bir ob'ektlarni loyihalashda, agar ular ierarxiyaning yuqori darajasida elementlar sifatida foydalanilsa ishlatiladi. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimining tizim qismlari loyihalanayotgan ob'ektga nisbatan qo‘yidagilarga bo‘linadi.

1. Ob'ektga yo‘naltirilgan.

2. Ob'ektga bog‘liq bo‘lmagan.