Jadval bu har bir elementi kalitning ma’lum qiymati bilan tavsiflanadigan va elementlaridan erkin foydalanish kalit bo’yicha amalga oshiriladigan ma’lumotlarning chiziqli tuzilmasidir. Oldin ko’rib chiqilgan barcha ma’lumotlar tuzilmalarida tuzilma elementlaridan erkin foydalanish chegaralangan, chunki faqat saqlash tuzilmasi indeks yoki ko’rsatkich vositasida erkin foydalanishni ta’minlayotgan element o’qilishi mumkin, bunda erkin foydalanish jarayonida yozuvlar maydonlarining qiymati hech qanday tahlil qilinmaydi. Axborotni avtomatlashtirilgan qayta ishlashning ko’pgina vazifalarida muayyan alomatlarga ega obyektlar to’g’risidagi yozuvlarga murojaat qilinishi kerak. Bu holatda erkin foydalanish jarayonida yozuv (odatda, kalit) maydonining qandaydir qiymatini tahlil qilish zarur bo’ladi, buning asosida ushbu yozuvni o’qish va uni qayta ishlashga uzatishning zarurligi to’g’risidagi masala hal qilinadi. Kalit bo’yicha erkin foydalanish deyiladigan bunday erkin foydalanish ma’lumotlarning jadval tuzilmasida amalga oshiriladi. Ketma-ket taqdim etishda jadval ketma-ket ro’yxat ko’rinishida saqlanadi. Jadvalning yozuvlari oldindan zahiraga olingan xotira blokida birin-ketin joylashadi. Bunday jadvallarni tuzish va to’ldirish oson, yangi yozuvlarni jadvalning oxiriga minimal vaqt ichida qo’shish oson. Biroq bunday jadvallarda izlash uzoq davom etadi, chunki ketma-ket ravishda jadvalning birinchisidan boshlab barcha yozuvlari ko’rib chiqiladi va ularni kalit maydonlarining qiymati tahlil qilinadi. Ko’rib chiqish kerakli yozuv topilmagunicha yoki butun jadvalni ko’rib chiqishdan so’ng kerakli yozuvning yo’qligi signali ishlab chiqilmagunicha amalga oshiriladi. Odatda, jadval yozuvlari qandaydir tamoyil bo’yicha (masalan, kalit qiymatining oshib borishi bo’yicha yoki yozuvlar murojaatlarning soni bo’yicha) tartibga solinadi va tartibga solingan ketma-ket ro’yxat ko’rinishida saqlanadi. Bu holatda izlash maxsus usullarni ishlatish hisobiga sezilarli ravishda tezlashtirilishi mumkin. Biroq tartibga solingan ketma-ket ro’yxatni yuritish qiyinlashadi va u bilan bir qator qo’shimcha protseduralar birga keladi. Sh unday qilib, masalan, ketma-ket tartibga solingan ro’yxatga yangi jadval yozuvini kiritish uchun yangi yozuv o’z kalitining qiymatiga muvofiq ro’yxatda egallashi kerak bo’lgan o’rinni aniqlash zarur. Xotiraning tegishli uyasi bo’shatilishi kerak, buning uchun barcha yozuvlar bir uyaga ko’chiriladi, ya’ni massivning bir qismi qayta yoziladi. Tartibga solingan jadval o’zaro bog’langan ro’yxat shaklida saqlanishi mumkin. Bunda dinamik ravishda o’zgartirilib boriladigan jadvalni yuritish qayta yozish protseduralarini bajarishni talab etmaydi. Lekin bunday jadvalda yozuvlarni ko’rsatkich tomonidan belgilangan tartibda ketma-ket ko’rib chiqibgina izlash mumkin. Jadvallarni saqlash uchun ko’pincha ma’lumotlarni taqdim etishning aralash usulidan foydalaniladi. Bunda axborot massivini yaratishning dastlabki bosqichida har bir jadvalning yozuvlari zahiralangan xotira bloklarida ketma-ket joylashtiriladi. Jadvallar o’sib borgani sayin bloklar ham to’lib boradi. U yoki bu blok butunlay to’lib bo’lganda bu jadval uchun yangi xotira bloki ajratiladi, u ko’rsatkich orqali oldingi to’lgan blok bilan bog’lanadi. A jadvalning xotira bloki to’lganidan so’ng xotiraning bo’sh joyida A jadval uchun birinchi blok bilan ko’rsatkich orqali bog’langan yangi blok ajratiladi. V jadval ham o’sib borgani sayin u uchun ham yangi xotira bloki ajratiladi. Saqlashning bunday tuzilmasi elementlari soni oldindan noma’lum bo’lgan jadval tuzilmalarini xotirada joylashtirish uchun qulaydir.
1.2.3 Ma’lumotlarning chiziqsiz tuzilmasi.
Ma’lumotlari AATda qayta ishlanadigan obyektlar o’rtasidagi munosabatlar ko’pincha nochiziqiy xarakterga ega bo’ladi. Bular mantiqiy shartlar bilan aniqlanadigan munosabatlar, «birning ko’pga» tipidagi munosabatlar yoki «ko’pning ko’pga» tipidagi munosabatlar bo’lishi mumkin. «Birning ko’pga» tipidagi munosabatlar ierarik xarakterga ega va daraxtsimon tuzilma bilan aks ettiriladi. Masalan, oliy o’quv yurti o’quv bo’linmalarining tuzilmasi, shuningdek kutubxonalarda qabul qilingan Universal o’nlik tasniflash (UO’T) ierarxiya ko’rinishida berilishi mumkin. Kitob mundarijasi daraxtsimon tuzilma ko’rinishida taqdim etilishi mumkin. Daraxtsimon tuzilma algebraik ifodalarni echish algoritmlarini qurish uchun, ma’lumotlardan erkin foydalanishni tezlashtiradigan ma’lumotnomalarni yaratish uchun, saralash va izlash uchun qo’llaniladi. «Ko’pning ko’pga» mungosabatlari ancha universal xarakterga ega va graflar tuzilmasi bilan aks ettiriladi. «Ko’pning ko’pga» munosabatlariga misol keltirib o’tamiz. Har bir oliy o’quv yurti o’z bitiruvchilarini turli korxonalarga taqsimlaydi. Bir vaqtning o’zida har bir korxona turli oliy o’quv yurtlaridan mutaxassislarni oladi. Buning natijasida tuzilgan sxema (5.1-chizma) ko’pchilik oliy o’quv yurtlarining ko’pchilik korxonalar bilan aloqasini aks ettiradi. Umumiy ko’rinishdagi graf bir qator cho’qqi (bo’g’im)lar va cho’qqilar juftligini bog’lovchi qirralardan iborat. Agar «qirra» va «cho’qqi» tushunchalariga ma’lum bir ma’noviy mazmun kiritilsa, graflarni ma’lumotlarni taqdim etish uchun ishlatish mumkin. SHunday qilib, grafning cho’qqilariga ma’lum bir obyektlarni qarshi qo’yish mumkin, bunda qirralar obyektlar o’rtasidagi munosabatlarga mos keladi. Ma’lumotlar bazalarining tuzilmasi bo’yicha adabiyotlarda yo’naltirilgan graf ko’rinishiga ega ma’lumotlar modeli tarmoq deb ataladi. Ixtiyoriy cho’qqilar juftligida bittadan ko’p bo’lmagan qirraga ega bo’lgan yo’naltirilgan graf ko’rinishida ifodalanadigan tarmoq oddiy tarmoq hisoblanadi. Parallelb qirralarga ega yo’naltirilgan graf ko’rinishida ifodalanadigan tarmoq murakkab tarmoq deyiladi. Daraxt ba’zi cheklovlarga ega grafdan iborat, ya’ni bu tsikllarga ega bo’lmagan yo’naltirilgan grafdir. Daraxtning cho’qqi (bo’g’im)lari darajalar bo’yicha tashkil qilingan, ya’ni ma’lum ierarxiyaga bo’ysungan. Daraxtning ixtiyoriy bo’g’imi yuqoriroq darajadagi yagona bo’g’im - yaratuvchi bilan hamda quyi darajadagi m bo’g’imlar - yaratilgan bilan bog’langan. Eng yuqori darajada daraxtning boshida ildiz deb ataluvchi yagona bo’g’im mavjud. Daraxt har bir shoxining oxirida joylashgan va yaratilganlarga ega bo’lmagan bo’g’imlar barglar deb ataladi. O’zaro bog’lanmagan daraxtlarning majmui o’rmon hosil qiladi. Daraxtlarda yo’nalish albatta yaratuvchidan yaratilganga qarab bo’ladi, shuning uchun qirralarda strelkalarni ko’rsatmasa ham bo’ladi. Ildizdan qandaydir bo’g’imgacha bo’lgan yo’l uzunligi ushbu bo’g’imning darajasiga teng. Bo’g’im joylashgan daraja shu bo’g’imning qiymatini belgilaydi. Daraxt darajalarining miqdori daraxt balandligini belgilaydi.
