Daryolarning to’yinish manbalari hissasini miqdoriy baholash Daryolarning iqlimiy tasnifi

Daryolarning to’yinish manbalari hissasini miqdoriy baholash
Daryolarning to’yinishida ayrim manbalarning qo’shgan hissalari miqdorini aniqlash ancha murakkab vazifa hi­soblanadi. Bu bir tomondan daryo havzasiga yoqqan yomg’ir va unda qish davomida to’plangan qor qoplamining miqdorini aniqlash masalalari bilan bog’liq. Ikkinchidan esa yomg’ir va qor suvlarining ma’lum qismi daryo tar­mog’iga yer usti suvlari oqimi ko’rinishida emas, balki shu suvlar­ning yer osti qatlamlariga shimilishi natijasida hosil bo’lgan grunt suvlari sifatida qo’shiladi. Bunday hollar o’rmonli hududlar va ayniqsa, tog’li rayonlar uchun xosdir.
Odatda daryoning to’yinish manbalari miqdorini aniq­lashda oqimning yillik gidrografidan foydalaniladi. Ma’lumki, oqim gidrografi deb, o’rtacha kunlik suv sarf­larining yil ichida o’zgarishini ifodalaydigan davriy chizmaga aytiladi. Uni o’rtacha kundalik, o’n kunlik yoki oy­lik suv sarflari bo’yicha ham chizish mumkin. U millimetrli qog’ozga chizilib, vertikal­ordinata o’qi bo’yicha suv sarfi, gorizontal­absissa o’qi bo’ylab esa vaqt (oy, kunlar) qo’yi­ladi. Chizmadagi gidrograf chizig’i va koordinata o’qlari bilan chegaralangan maydon yuzasi ma’lum kuzatish joyi uchun bir yil ichida oqib o’tgan suv hajmini ifo­dalaydi.
Oqim gidrografini ayrim to’yinish manbalari bo’yicha vertikal tashkil etuvchilarga ajratib, tahlil qilish aso­sida daryo suvining to’yinish manbalari miqdori bahola­nadi. Тo’yinish manbalari miqdorini baholashning bunday usuli birinchi marta taniqli gidrolog olim V.G.Glushkov tomonidan ishlab chiqilgan. 
Daryolar to‘yinishining asosiy manbai atmosfera yoginlaridir.  
Yomgir ko‘rinishida tushgan yoginlar Yer yuzasida oqim hosil qila­ 
di va daryolar to‘yinishining bevosita manbai boiadi. 
Agar y o g in qor ko‘rinishida yog‘sa, u yer sirtida y igilib, havo  harorati ko‘tarilgach eriydi. Qoming erishidan hosil b o ig an suvlar  ham daryolar to‘yinishida qatnashadi. 
Yer yuzasining baland to g ii qismiga yoqqan qorlar bir yoz mav sumida 
erib ulgurmaydi, natijada u yerdagi qor zahirasini boyitib, doimiy qorliklar va
muzliklami to‘yintiradi. Ana shu baland togiardagi  
asriy qorliklar va muzliklar suvi daryolar to‘yinishining yana bir  
manbai hisoblanadi. 
Yomg’ir suvlari hamda qor va muzliklarning erishidan hosil bolgan
 suvlarning bir qismi yer ostiga sizilib, grunt va yer osti  
suvlariga qo‘shiladi. Yer osti va grunt suvlari ham daryo o ‘zaniga  
sekin astalik bilan qo‘shiladi, natijada daryolarda doimiy suv b o iish i  
ta’minlanadi. ing yillik oqimga qo‘shgan hissasini miqdoriy baholash muhim aha-  
miyatga ega. Bu sohadagi dastlabki ishlar o ‘tgan asming 40-yillarida  
M.I.Lvovich tomonidan amalga oshirilgan. Natijada u daryolaming  
to ‘yinish manbalari bo‘yicha tasnifini ishlab chiqdi. Ushbu tasnif  
bo‘yicha Yer yuzasidagi daryolar 38 turga bo’linadi. Shundan 20 tasi  
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi hududida uchraydi. 
Har bir to‘yinish manbalar qoplami, yomg ‘ir suvlari va grunt  
suvlarini miqdoriy baholashda M.I.Lvovich quyidagi oraliqlami qa-  
bul qildi: 80 foizdan ko‘p, 50-80 va 50 foizdan kam. 
To‘yinishida muzliklarning erishidan hosil boiadigan suvlar  
ishtirok etadigan daryolarda juda kam hollardagina muzliklarning  
salmog‘i 50 foizdan ko‘p bo iad i. Shu sababli, mazkur to‘yinish man-  
baining o ‘ziga xos xususiyatlarini e ’tiborga olib, ular uchun alohida  
chegara berilgan: 50 foizdan ko‘p, 50-25 va 25 foizdan kam. 
Agar yillik oqimning 80 foizidan ko‘prog‘i uchta to‘yinish  
manbaidan biri, masalan, qor hisobiga to‘g ‘ri kelsa, bu daryo Lvovich  
tasnifi bo‘yicha toza holda qor suvlari hisobiga to‘yinuvchi daryolar  
turiga kiradi. 
Agar to‘yinish manbalaridan biri, masalan, qor suvlarining yillik  
oqimdagi salm ogi 50-80 foiz atrofida b o isa, unda daryo asosan