Darsning mavzusi: Botanika faniga kirish. Darsning ta’limiy maqsadi

Yangi mavzu bayoni: To‘qimalar o'rganilganda o'simliklarning o'sish nuqtasida joylashgan hosil qiluvchi to'qima hujayralari bo‘linadi, degan edik.

Demak, poya uning uchida joylashgan uchki kurtakdagi hujayralarning bo'linishi hisobiga o'sadi va uzayadi. Agar poya uchidagi kurtakning boshlang'ich barglari yulib tashlansa, o'sish konusini ko'rish mumkin.
O'sish konusining yupqa kesimi mikroskopda qaralsa, u yupqa qobiqli hujayralardan tashkil topganini ko'rish mumkin.
O'sish konusining hujayralari doim bo'linib turadi. Natijada, hujayralar soni asta-sekin ко'paya boradi va poyaning uchki qismi bo‘yiga o'sadi. O'simliklar murtagining boshlang'ich poyasidan asosiy poya о'sib chiqadi va undan yon novdalar hosil bo'ladi. Yon novdalarning uchki qismida ham o'sish konusiga ega uchki kurtak bo‘ladi. Ular hujayralarining bo'linishi hisobiga yon novdalar bo‘yiga o‘sadi. Poyaning o'suvchi qismdagi hujayralar oziq moddalarga qancha boy bo‘lsa, ular shuncha tez bo‘linadi va tez o‘sadi. Shu ning uchun ham bahorda quyosh nuri ta’sirida havo isishi bilan o‘simliklar tez o‘sa boshlaydi. Poyalar soya va qorong‘i joyda ham o‘sadi. Lekin ular nozik va zaif bo'lib, o‘zi uchun zarur oziq mod­dalar hosil qila olmasligi tufayli tezda nobud bo‘ladi. Poyaning o'sishi uning uchki o'sish nuqtasiga bog'liq. Agar uning uchi kesib (chilpib) tashlansa, u o'sishdan to‘xtaydi, ya’ni o'simlik bo'yiga o‘smaydi. Bu hoi yosh yon novdalarning ko'plab o‘sib chiqishiga sharoit yaratadi. Natijada, poya juda shoxlab ketadi. Poyaning bu xossasidan o'simlikshunoslikda, ayniqsa, bog'dorchilikda o'simliklarga maqsadga muvofiq shakl berishda va ulardan mo‘l hosil olishda foydalaniladi.
Poyaning uchki qismini chilpishdan paxtakorlar g‘o‘za parvarishida keng foydalanadi. Ma’lumki, yoz oylarida g‘o‘zaning shonasi, guli va yetilmagan ko'saklari to'kilib ketadi, chunki bu davrda ularga oziq moddalar yetishmay qoladi. Demak, oziqning ko‘p qismi g‘o‘za shoxlarining o'suvchi uchki qismiga sarflanar ekan. G‘o‘zaning poyasi vauzunroq o'sgan ikki-uchta yon shoxlarining o'suvchi uchki qismi chilpib tashlansa, uning hosildorligi ortadi.
O'simliklar turiga va o'sish sharoitiga qarab har xil tezlikda o'sadi. Masalan, tog‘larda keng tarqalgan archa juda sekin o'sadi. Besh yoshli archaning bo'yi 10—15 sm ga yetadi. Aksincha, tok kabi ilashib o'suvchi o'simliklar bir yozning o'zida 10 m gacha o'sadi.

4.