Darslik toshkent – 2018 AsatullaevX., Allaberganov Z., Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Darslik. T.:, 2018, bet

Birinchisi ingliz iqtisodiyoti borasida to’plangan amaliy ma’lumotlar va Rikardo iqtisodiy ta’limotlari o’rtasidagi farqlarning o’sib borayotganligi. Jumladan, Rikardo g’oyasining asosini tashkil qilgan Maltusning “Nufus qonuni”ga zid ravishda aholi sonining oshib borishi bilan kishi boshiga daromadning o’sib borayotganligi, “Nufus qonuni”ga ko’ra kamayishi kerak edi lekin texnologiyalarninng tez rivojlanishi natijasida qishloq xo’jaligining o’sib borayotganligi aksincha kamaymayotganligi.
Ikkinchidan, iqtisodiyot fani borgan sari kasbga aylanib bormoqda va mos ravishda qabul qilingan ta’limotlarga ko’proq tanqidiy fikrlar bildiriladi. Iqtisodchilar Rikardoning nazariy g’oyalari, ya’ni qiymatning mehnat nazariyasi va narxlarning belgilashda foydaning rolini hamda uning talabga bo’lgan ta’sirini aniqlash asosida ishlashni boshlashdi.
Uchinchidan iqtisodiy g’oyalarning texnik tarkibiga e’tibor bermasdan kelyotgan bir qator gumanitar va jamiyatshunos yozuvchilar, Rikardoning iqtisodiy ta’limotlarini o’zida aks ettirgan va rivojlanayotgan kapitalistik iqtisodiyot ta’limotlarni tanqid qilishdi.
Bir qator iqtisodiy ta’limotlar va hodisalar D.Rikardo ta’limotlarini tanqidi natijasida vujudga keldi. Sey qonuni, D.Rikardo va Djems Milllar tomonidan ilgari surilgan nazariya ya’ni, iqtisodiyot avtomatik ravishda to’liq bandlikni ta’minlashi, talab va taklif asosida o’zini-o’zi tartibga solishi, ba’zi ortodaksal iqtisodchilar jumladan, K.Marks tomonidan rad qilindi. Bundan tashqari Fransiya, Shvetsariya, Germaniya va Angliya sotsial adabiyoti namoyondalari tomonidan, klassik ta’limot ya’ni, iqtisodiy kelishuv kapitalistik iqtisodiyotning to’siqlardan holi bo’lishi orqali eng yaxshi natijalarga erishishiga shubha bildiriladi. XIX asrdagi bu ta’limotning eng kulminatsiasi Marksning “Kapital”i edi.²⁵
J.S.Mill klassik iqtisodiy maktabni yakunlovchilardan biri sifatida iqtisodiy ta’limotlarning rivojlanishiga juda katta hissa qo’shdi. Biz uning asosiy iqtisodiy nazariyalarini quyida ko’rib chiqamiz.