XALQARO SAVDO Smitning Xalqlar boyligi g’oyasining asosiy maqsadlaridan biri hozirda merkantalizm deb atalgan g’oyalar yig’indisining yolg’on tomonini ko’rsatib berish edi – bu kitobning taxminan 25 foizi merkantalizm ta’limoti va amaliyotini tekshirishga bag’ishlangan edi. Ba’zi merkantalistlar eksport importdan yuqori bo’lgan tashqi savdoning davlat tomonidan tartibga solinishi mamlakat savdoning qulay balansiga ega bo’lishi uchun zarur deb xisoblardi va shuning uchun boshqa mamlakatlar kabi qimmatbaxo metallarni ko’paytirish eksportni importdan oshiradi. Qizig’i shundaki, biz xaliyam “qulay savdo balansi” terminidan bir mamlakat boshqasiga ayriboshlash uchun olganidan ko’proq tovar bergan xolatini, to’lovlar oltin yoki IOU orqali amalga oshtrtlgandagi farqni ifdalashda foydalanmoqdamiz. Qulay savdo balansi faqatgina xalq boyligi xoldinglarning qimmatbaxo boyliklariga va IOU bog’liq deb xato o’ylovchidar uchun qulay.
Smit Xalqaro savdo bo’yicha bir davlat fikrlar berib, ikki davlatni qiyoslab tushuntirishga harakat qiladi, masalan, agar Angliya Fransiyaga qaraganda pastroq narxda tovar ishlab chiqara olsa va agar Fransiya boshqa tovarlarni, masalan, vino, Angliyadan ko’ra pastroq narxda ishlab chiqarsa, manashu tovarlarni ayirboshlash har ikki tomonga ham foyda bo’ladi. Buni iqtisod tilida, xalqaro savdoning aniq ustun tomoni deb e’tirof etiladi. Xalqaro savdoga nisbatan to’g’ri siyosat ichki savdoga bo’lgan munosabat bilan bir xil bo’lishi kerak, erkin – boshqariladigan bozorlarda ixtiyoriy ayirboshlashga yo’l qo’yish to’g’ri deb topgan. Bu boradagi fikrlar ham Smit va boshqa iqtisodchlar tomonidan turlicha baholangan.
Smitning tekshiruvida qanday bozorlar vaqt davomida izchil rivojlanishi, erkin xalqaro savdo uchun biri boshqa dalilni topishi keltirilgan. Smit xech qachon bu dalilini to’liq rivojlantirmagan bo’lsada, keyinchalik iqtisodchilar Xalqlar boyligi asaridan u xaqida xulosa chiqarishga muvaffaq bo’ldilar. Biz allaqachon ko’rib turganimiz Smit xalqlar boyligining asosiy omili deb mexnat samaradorligi va mexnat samaradorligining mexnat taqsimotiga bog’liqligini ko’rsatdi. Mexnat taqsimoti ortganda va ixtisoslashganda , uning samaradorligi keskin oshadi. Smit shaxsiy qobiliyati va samaradorlik o’rtasidagi farqlarni, mehnat taqsimotiga emas, balki uning sababiga katta ta’sir ko’rsatadi deb xisoblaydi. Smit takidlaydi, biz hammamiz tug’ilgandan bir xil qobiliyatlimiz, u faqatgina biz turli faoliyatlarda ixtisoslashishni boshlaga-nimizdan keyin , boshqa ixtisoslashmaganlarga nisbatan moxir bo’lamiz. Biz bajarish orqali o’rganamiz, o’zimizning maxsus vazifamizni yanada samaraliroq bajarib, asta – sekinlik bilan tovarimizni arzonroq ishlab chiqara olamiz.
Zamonaviy iqtisod tilida shunday narsa bor, ishchi kuchi va mutaxas-sislar ko’payib borgani sari investitsiya unumi(xarajatlar kamayishi) oshadi. Tashqi savdo uchun Smit tasdig’ining bir qismi shu investitsiya unumi tushunchasiga keng miqyosda asoslanadi. Uning tushunishi bo’yicha, agar ikki tug’ma istedodli shaxs teng bo’lsa va ularning talanti o’zgarmay qolsa, bu shuni ko’rsatadiki, ular o’zlarining mahsulotlarini mutaxassislashtirsa va sotuvga qo’ysa, ularning ikkisiga ham buning yaxshi jihati yo’q. (Shaxslarning millati bu fikrlarga ta’sir etmaydi – masalan biri ingliz va boshqasi fransuz bo’lsin) Agar shu ikkisi ham mehnat mutaxassisligi orqali ko’proq mahoratli bo’lib borsa, ikkalasining ham mahsulot ishlab chiqarish xarajati pasayadi va ikkalasi ham maxsuslashish va savdo orqali foyda oladi. Smitning bunday qarashidan bepul savdoning rivojlanishi uchun muhim bo’lgan shunday tushuncha paydo bo’ldiki, bir muncha vaqt davomida har qanday millat mehnat taqsimoti va maxsuslashish orqali ma’lum mahsulot ishlab chiqarishda xalqaro savdodan mutlaq foyda olishi mumkin.
Xalqaro savdo borasidagi o’z tahlillarida juda ham siyosiy yo’nalgan Smit xususan savdo hajmida cheklangan biznes siyosatlarini millatning boyligi bo’lgan kata mahsulot harakatini to’g’ri aniqlashning o’rniga millat tutib turgan qolipdan iborat millat boyligini xato baholaydi deya xulosa qilib tanqid qiladi. Smit olg’a surgan hukumatning xalqaro savdo borasidagi to’g’ri siyosati mahalliy savdoda mavjud ko’ngilli almashinuv-larning erkin boshqariladigan bozordan o’rin olishi bilan o’xshash. U ishonadiki, qo’shilmaslik siyosati barcha mamlakatlarda yuqori ko’rsat-kichlarga yetaklaydi.
Shu davrdagi ustivor g’oyalarni baholashda zamonaviy iqtisod klassik iqtisodchilar va merkantalistlar o’rtasida erkin bozor va hukumat nazorati qarama-qarshiliklarining mutanosib bog’liqligi borasidagi qarashlariga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan yana bir farqni kashf etdi. Bu tafovvutlar na Smit, na klassik iqtisod g’oyalarida to’liq izohlanganiga qaramay iqtisodiy harakatlar natijasi haqidagi klassik qarashlarga asos bo’lgan va bugungi kunda ham shunday bo’lib qolmoqda. Ular bir fakt bilan bog’liq, ya’ni agar kimdir barcha zahiraga ega bo’lsa, bizning yerimiz yangilanadi, keyin esa ikki shaxs yoki millat o’rtasidagi almashinuv jarayoni biri yutib, biri yutqazishini talab etadi.
Zamonaviy iqtisodcilar tilida iqtisodiy ayirboshlash - “Zero-Sum game” – “O va yig’indi o’yini” termini toki, bunda Britaniya Fransiya bilan savdo qilganda, agar bittasi ayirboshlash orqali daromadga ega bo’lsa, boshqasi yo’qotadi, yutqazadi. Bu usulga qarama-qarshi bo’lgan iqtisodiy ayirboshlashning istiqbolli ta’sirida bunda, o’yin yo’q, ikki tomon ham ayirboshlash tufayli foydaga erishadi. Yani bu g’oya barcha davlatlar xalqaro savdodan foyda ola oladi degan fikrni isbotlaydi, ayirboshlashdan so’ng dunyoda tovarlar oldingidan ko’ra ko’proq ekani ko’rsatiladi.
Ko’p tijoratchilarning fikriga qarshi ravishda, bu Smit va boshqa yozuvchilarning nazarida shuki, mamlakat ichida yakka tartibdami yoki turli xil mamlakatlar orasida yuz bergandami, agarda o’z xohishicha ayirboshlashga qarshi kuchli dalillar bo’lsa, barcha tomonlar savdo-sotiq orqali foyda olishlari mumkin.
Smit qiziqish bildirmagan xorijiy savdo-sotiq nuqtayi nazariyasi shubhasiz qisman to’g’ri, chunki uning kuchli jihati, nazariyasi emas, iqtisodiy siyosati edi, lekin bu muhokamada olib boriladigani – qaysi bir narxda ayirboshlash ro’y berishi, shuning uchun aniqlanadigani savdogar o’rtasida savdo-sotiqdagi foydasi qanday qilib bo’lib berilishidir. Biz David Rikardo va Jon Styuart Millarni imtihon qilganimizdan so’ng, shu masalaga murojaat qilamiz78.
