XX asr 50-yillarining ikkinchi yarmiga kelib iqtisodiy o’sish muammosiga bo’lgan qiziqish kuchaydi va unga bag’ishlangan bir qator iqtisodchilarning (R.Xarrod, E.Domar, J.Robinson, R.Solou va b.) asarlari vujudga kela boshladi. Bunga xo’jalik dinamikasini ko’pincha inkor etuvchi eski klassik nazariyaning hozirgi zamon iqtisodiy rivojlanishning real talablariga javob bera olmasligi sabab bo’ldi. Hozir yuqori iqtisodiy o’sish sur’ati rivojlangan mamlakatlar uchun oddiy bir hol hisoblanadi.
Iqtisodiy o’sishga bo’lgan keynschilik yondashuvi taxminan XX asrning 70- yillarigacha etakchi o’rinni egallab keldi. Ammo 1974-1975 yillardagi krizis talabni rag’batlantirishga asoslangan keynschilik yondashuvni qayta ko’rib chiqishga majbur etdi. Endi iqtisodchilar keynschilik qoidalarni oydinlashtirish, konkretlashtirish bilan shug’ullanishga, iqtisodiy o’sishning yangi modellarini ishlab chiqishga kirishdilar.
Tadqiqotchilar iqtisodiy o’sish omillari o’rtasidagi nisbatlarning optimalligini aniqlashni, yuqori o’sish sur’atini va barqaror rivojlanishni ta’minlovchi shart-sharoitlarni aniqlashni o’z oldilariga vazifa qilib qo’ydilar.
Iqtisodiy o’sish sur’atini aniqlashning oddiy modellaridan biri ingliz iqtisodchisi R.F. Xarrod (1900–1978) va amerikali iqtisodchi E.D. Domarlar (1914 y. tug’ilgan) tomonidan ishlab chiqilgan model hisoblanadi. Ular taklif qilgan model hamohang bo’lib, ularni odatda Xarrod-Domar modeli deb atash qabul qilingan. Mazkur model ikki shartga asoslanadi:
milliy daromadning o’sishi faqat kapital jamg’armasi funktsiyasi hisoblanadi, kapital qaytimining ko’payishiga ta’sir ko’rsatuvchi barcha boshqa omillar (bandlikning ko’payishi, fan-texnika yutuqlaridan foydalanish darajasi, ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash) hisobga olinmaydi. Demak, Xarrod va Domar modeli – bu bir omilli model. Ayni paytdagi kapital sig’imida kapitalga bo’lgan talab faqat milliy daromadning o’sish sur’atiga bog’liq deb, faraz qilinadi;
kapital sig’imi ishlab chiqarish omillari baholari nisbatiga bog’liq emas, balki faqat ishlab chiqarishning texnik sharoitlari bilan aniqlanadi.
Keynschilik nazariyasida investitsiyalar iqtisodiy o’sishning asosiy omili hisoblanadi.
Jamg’armalarning milliy daromaddagi hissasi doimiy deb qaraladi. Jamg’armalar S va investitsiyalar I tengligi – barqaror iqtisodiy o’sishning zarur shartlaridan biri hisoblanadi. Agar
jamg’armalar investitsiyalardan oshib ketsa unda ortiqcha zaxira kelib chiqadi, asbob-uskunalardan to’liq foydalanilmaydi, ishsizlik ko’payadi. Bu hol iqtisodiy o’sishning pasayishiga olib keladi. Agar investitsiyalar jamg’armalardan ortib ketsa, iqtisodiyotning “zo’riqib” ketishiga va narxlarning oshib ketishiga olib kelishi mumkin.
Muammo shundan iboratki, qisqa muddatli (“statik”) va uzoq muddatli (“dinamik”) davrlarda jamg’armalar va investitsiyalar o’rtasidagi nisbatlar bir xil ko’rinishda bo’lmaydi. Qisqa muddatli davrda jamg’arma va investitsiyalar yakuniy summasi bo’yicha teng keladi. Uzoq muddatli davrda esa boshqacha vaziyat kuzatiladi.
Bugun ajratilgan (taklif) jamg’armalar, ertaga amalga oshirilishi mo’ljallangan investitsiyalar qo’yilmalariga (talab) muvofiq kelishi kerak. Joriy taklif va kutilgan talabning mos kelishi, bugungi jamg’armalarni va ertangi investitsiyalarni muvofiqlashtirish juda katta muammo hisoblanadi.
Agar kon’yunkturaga oid mulohazalarni hisobga olmasak, unda uzoq muddatli davrda bir tomondan, real jamg’armalar va kutiladigan investitsiyalar nazarda tutiladi, ikkinchi tomondan, o’rtacha ko’rsatkichlarga emas, balki o’sib boruvchi ko’rsatkichlar, yakuniy (o’sib boruvchi) omillarga e’tibor qaratiladi, ularning ta’sirida investitsiyalar tashkil etiladi.
Bir omilli Xarrod-Domar modeli uzoq muddat davrdagi iqtisodiy o’sish muammosini echib berishga qaratilgan yordamchi vosita bo’lib xizmat qiladi. Mazkur model dinamikada bo’ladigan o’zaro aloqalar xarakterini ochib berishga, ularni ancha aniq tasavvur qilishga yordam beradi.
Dinamikadagi iqtisodiy o’sish tenglamasi. Xarrod-Domar formulasi quyidagi ko’rinishga ega:
Y = S / K, yoki Y K = S,
bu yerda: Y – iqtisodiy o’sish sur’ati, S – milliy daromaddagi jamg’arma hissasi, K – kapitalning yaratilgan mahsulotga bo’lgan nisbati (kapital sig’imi koeffitsienti).
Ko’rsatilgan tenglamadan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, iqtisodiy o’sish sur’ati Y milliy daromaddagi jamg’arma hissasining S kapital sig’imi koeffitsientiga K bo’lgan bo’linmasiga teng. Y K ifodasi milliy daromaddagi sof investitsiya hissasini bildiradi.
Nega bunday bog’liqlik hisobga olinadi?
1. Sof jamg’armaning milliy daromadga bo’lgan nisbati, S.
Sof jamg’arma hissasi qancha ko’p bo’lsa, umuman olganda, investitsiyalar miqdori shuncha ko’p bo’ladi. Ularning o’sishi qancha yuqori bo’lsa iqtisodiy o’sish sur’ati ham shuncha yuqori bo’ladi: investitsiyalar o’sishi bilan iqtisodiy o’sish sur’ati o’rtasida to’g’ri bog’liqlik mavjud.
2. Kapital sig’imi koeffitsienti, ya’ni kapitalning mahsulot-larga bo’lgan nisbati, K.
O’sish sur’ati kapital sig’imi bilan bog’liq. Kapital sig’imi qancha yuqori bo’lsa, iqtisodiy o’sish sur’ati shuncha past bo’ladi. Aksincha, kapital sig’imi darajasi qancha past bo’lsa (texnika taraqqiyoti, strukturali o’zgarishlar tufayli), o’sish sur’ati shuncha yuqori bo’ladi. Kapital sig’imi koeffitsienti bilan iqtisodiy o’sish sur’ati o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud.
O’sish sur’atining son ko’rsatkichlarda ifodalanishi. Xarrod-Domar formulasi qanday ishlashini AQSh misolida ko’rib chiqamiz.
O’sish sur’ati kapital qo’yilmasining o’sishiga va uning samaradorligiga (qaytimiga) muvofiq aniqlanadi. Ish bilan band bo’lganlar sonining o’sish sur’ati kapitalning o’sish sur’ati bilan bir xil deb faraz qilinadi. Oddiy va tushunarli bo’lishi uchun raqamlar yaxlit ko’rinishda beriladi. AQSh milliy daromadi 4000 mlrd. doll., milliy kapitali 12000 mlrd. doll. (1988 y.) teng deb olamiz.
Sof investitsiyalar sof jamg’arma S miqdori bilan muvofiq ravishda uzoq vaqt mobaynida 9% teng bo’lgan, yoki milliy daromad miqdorining 0,09 foizini tashkil etgan. Bu 360 mlrd. doll. tashkil etadi (0,09 4000).
Barcha kapitalning mahsulotga (milliy daromadga) bo’lgan nisbati ko’rini-shida kapital sig’imi koeffitsienti K ga teng bo’ladi: 3 (12000 : 4000).
Bu ko’rsatilgan miqdorlarni Xarrod-Domar modelida ifodalasak quyidagi natijaga ega bo’lamiz:
