Дарслик Бакалавриат йўналиши: 5140800-педагогика ва психология талабалари учун дарслик

ИДРОК
Идрок ҳақида тушунча.
Идрок сезгиларга нисбатан мураккаб ва мазмундор психик жараён бўлиб, барча руҳий ҳолатлар, хусусиятлар, хоссалар ва инсон онгининг яхлит мазмуни егалланган билимлар, тажрибалар, кўникмалар бир даврнинг ўзида намоён бўлади, акс еттиришда иштирок етади.
Идрок сезгига нисбатан бир мунча мураккаброқ, тўлароқ акс еттириш жараёни бўлиб, сезги аъзоларимизга таъсир етиб турган нарса ва ҳодисаларни бутун белги ҳамда хусусиятлари билан бутунлигича, яъни яхлит акс еттиришдан иборатдир. Масалан, олмани кўрган пайтимизда унинг шакли, ранги, таъми, ҳиди ва нави билан биргаликда бир бутун нарса тарзида идрок етамиз. Демак, идрок қилиш жараёнида деярли барча сезгиларимиз қатнашади.
Шунинг учун ҳам идрок сезгига нисбатан анча мураккаб акс еттириш жараёнидир.
Шахс теварак-атрофдаги нарса ва ҳодисаларнинг фақат айрим хоссаларини онгда акс еттириб қолмайди, балки уларнинг барча хоссаларини биргаликда бир бутун ҳолда ҳам акс еттиради.
Психологик адбиётларда идрок тушунчасига турлича таърифлар учрайди. Жумладан М.Воҳидовнинг "Психология" дарслигида идрок деб сезги аъзоларимизга таъсир етаётган нарса ва ҳодисаларни яхлит ҳолича акс еттиришга айтилади, деб келтирилади.
В.Каримованинг "Психология" ўқув қўлланмасида идрок бу билишимизнинг шундай шаклики, у борлиқдаги кўплаб хилма-хил предмет ва ҳодисалар орасида бизга айни пайтда керак бўлган объектни хосса ва хусусиятлари билан яхлит тарзда акс еттиришимизни таъминлайди.
Келтирилган таърифлардан келиб чиққан ҳолда идрокка қуйидигича таъриф бериш мумкин: Идрок-деб сезги аъзоларига бевосита таъсир етиб турган нарса-ҳодисалар образларини киши онгида бир бутун ҳолда акс еттирилишига айтилади.
Киши нарса-ҳодисаларнинг айрим хоссаларини сезади. Уни бир бутун ҳолда идрок қилади. Чунки нарса ва хосса бир-биридан ажралган ҳолда мавжуд бўлмайди. Одам нарсаларни идрок қилаётганда унинг айрим хоссаларини сезади. Масалан: чақмоқ қандни идрок қилинади, унинг ширинлиги сезилади. қуёшни идрок қилинади, унинг иссиқлиги сезилади ва бошқалар.
Идрок қўзғатувчиларнинг айрим хусусиятларини акс еттирувчи сезгилардан фарқ қилиб, нарсани бутунлигича, яхлитлигича, унинг ҳамма хусусиятлари билан биргаликда акс еттирилади. Шунинг учун идрок айрим сезгиларнинг оддий йиғиндисидан иборатдир, деган хулоса чиқариб бўлмайди. Идрок ўзига хос тузилишга ега бўлган ҳиссий билишнинг сифат жиҳатидан янги юксакроқ босқичидир.
Идрокнинг муҳим томонларидан бири - унинг хусусиятларини турли жабҳалар, вазиятлар, шароитларда намоён бўлишидир. Идрокнинг муҳим хусусиятларидан бири - бу фаол равишда бевосита акс еттириш имкониятининг мавжудлигидир. Одатда инсоннинг идрок қилиш (персептив) фаолиятини унинг ўзлаштирилган билимлари, тўплаган тажрибалари шунингдек, мураккаб аналитик-синтетик ҳаракатлар тизими замирида юзага келади.
Идрокнинг яна бир муҳим хусусияти, унинг нарса ва ҳодисаларни умумлашган ҳолда акс еттирилишдир. Маълумки, инсон психикасига кириб бораётган кўп қиррали, кўп ёқлама амаллари идрок қилиш билан чекланиб, чегараланиб қолмасдан, балки ўша мажмуа аниқ қисм ёки ҳодиса сифатида баҳоланади.
Идрокнинг навбатдаги хусусияти унинг ҳаракатчанлиги ва бошқарувчанлигидир. Масалан: тошкўмир ёруқликда ёқду сочади, оқ қоғоздан кўпроқ нур балқийди. Лекин инсон бу нарсаларни "қора" ва "оқ" деб идрок қилади, вужудга келган бевосита субъектив таассуротларга нисбатан ўзгартиришлар, тузатишлар киритади.
Идрок жараёнида деярли барча сезгиларимиз иштирок еца ҳам идрок сезгиларимизнинг оддий йиғиндисидан иборат деб бўлмайди. Идрок жараёнида турли сезгиларимиздан ташқари одамнинг шу пайтгача орттирилган турмуш тажрибаси ҳам иштирок етади. Одам ўз турмуш тажрибасида жуда кўп нарса ва ҳодисаларни такрор-такрор идрок қилгани туфайли одамнинг идроки англанилган харакатларга егадир. Шунинг учун йетарли турмуш тажрибасига ега бўлган одам (яъни катта ёшли одамлар) идрок қилаётган нарсаси нима еканлигини англашга ёрдам беради. ҳеч қандай турмуш тажрибасига ега бўлмаган одам, (яъни чақалоқ, болалар) идрок қилаётган нарсаси нима еканини ҳали мутлақо билмайди.
Идрок жараёни шунчаки оддий акс еттиришдан иборат емас. Идрок жараёнида одамнинг диққати, хотираси, тафаккури, хаёли, ҳиссиёти ва иродаси иштирок етади. Чунончи, одам диққатини қаратмасдан (йўналтирмасдан) бирорта нарсани ҳам мутлақо идрок ета олмайди.
Диққат қаратилгандагина таъсир етаётган нарса ва ҳодисаларни равшан идрок етамиз. Идрок жараёнида одамнинг илгари орттирган турмуш тажрибаси иштирок қилар екан, бинобарин идрок жараёни одамнинг хотираси билан боғлиқдир.
Идрокда ҳар доим хусусан таниш жараёни иштирок етади. Таниш жараёни қатнашаётганини туфайли одам идрок қилаётган нарсаларини дарров англаб ола билади. Машҳур рус физологларидан И.И.Сеченовнинг таъкидлашича, одам ҳозирги идрокидан ҳосил бўлган образлар илгариги идрокларида вужудга келган ва хотирасида сақланиб қолган образлар билан таққослаб кўради. Агар ҳозирги идрокдан ҳосил бўлган образ илгари худди шу нарсани идрок қилишдан вужудга келтирилган образга
тўла мос келса, айни чоқда идрок қилаётган нарсасини танийди. Аксинча, агар ҳозирги идрокдан ҳосил бўлган образ илгариги образга мос келмаса, яъни айни чоғда идрок қилаётган нарсани одам танимаса идрок давом еттирила беради. Идрок жараёнида нутқ ва тафаккурнинг қатнашиши шунда намоён бўладики, ҳар бир идрок ниҳоясига бориб, ҳукм шаклида, яъни чигал гап шаклида ифодаланади. Чунончи одамни ёки бирор идишни идрок қилаётганимизда идрокимизни, "бу пиёла" деб тугаллаймиз. Нарсаларнинг номини аташ билан идрокимизнинг мазмунини равшанлаштирамиз. Агар идрок жараёнида нарсаларнинг номини атай олмасак, яъни идрок қилаётган нарсалар бизга нотаниш қандайдир янги нарсалар бўлса, ундай пайтда идрок жараёнидаги тафаккур фаоллашиб кетади. Одам идрок қилаётган нарсаси нима еканлиги ҳақида ўйлай бошлайди.
Идрок жараёнида хаёлнинг қатнашиши шунда кўринадики, одам ўзидан алланималарни қўшиб, идрок қилаётган нарсасидан ҳосил бўлган образнинг мазмунини кенгайтириб юборади. Масалан, осмондаги тўда-тўда булутларга қараб, уларнинг шаклини нималаргадир ўхшатиш мумкин. Идрок жараёнида хаёлнинг иштирок қилиши, хусусан, болаларда яққол кўринади.
Идрок жараёнида ҳис-туйғуларнинг иштирок қилиши шу идрок қилаётган нарсаларимизга нисбатан ҳосил бўладиган муносабатларимизда кўринади. Одам идрок қилаётган ҳамма нарсаларга нисбатан бир хилда муносабатда бўлмайди. Агар одам илгари бирор нарсани идрок қилаётган пайтда қаттиқ хафа бўлган, кайфияти бузилган бўлса, шу нарсани яна иккинчи марта идрок қилганда яна ҳиссиётларга нисбатан бўлса ҳам содир бўлади. Бундан ташқари идрок ҳиссий ҳолатнинг иштироки яна шунда очиқ равшан кўринадики, одам қаттиқ қўрқинч ҳиссини бошидан кечираётган пайтда идроки янглиш бўлади, яъни кучли ҳиссий ҳолат таъсирида айрим нарсалар бошқача бўлиб кўринади. Чунончи кечаси қоронғи кўчада қўрқиб келаётган одамга рўпарасидаги тўнка писиб, пойлаб, ўтирган одамга ўхшаб кўринади. Шунинг учун ҳам " қўрққанга қўша кўринар" деган халқ мақоли бежиз айтилган емас. Аксинча, одамнинг кайфияти чоқ, хурсанд пайтида ҳамма идрок қилаётган нарсалари чиройли ва ёқимли бўлиб туюлади.
Маълумки, идрок сезги аъзолари асосида вужудга келади. Ҳар бир идрок жараёнида бир неча сезги аъзоси иштирок етади. Лекин улардан бири енг муҳим ўринда туради. Масалан, суратни идрок қилишда кўриш органи, мусиқа ва нутқни идрок қилишда ешитиш органи йетакчилик қилади. Идрок жараёнида қайси сезги аъзосининг йетакчилик ролини ўйнашига қараб, идрокни бир неча турларга ажратиш мумкин. Масалан, кўриш идроки, ешитиш идроки, ҳид билиш идроки, таъм билиш идроки ва бошқалар. Бундан ташқари идрокнинг аралаш тури ҳам мавжуд бўлиб, бунда бир неча анализатор биргаликда иштирок етади. Масалан, кинофилмни идрок қилишда кўриш ва ешитиш сезгиси иштирок етади. Теварак атрофдаги нарса ва ҳодисалар бир-бирига боғлиқ. Улар муайян маконда маълум вақтда содир бўлади. Шунингдек, улар бир-бирларига ва идрок қилувчига нисбатан маълум муносабатда шакл, ҳажм ва бошқа хоссаларга егадир.
Сезгилар енг оддий елементар психик жараёндир. Идрок еса сезгиларга қараганда мураккаб психик жараён қисобланади. Идрокнинг мураккаблиги қуйидагиларда ифодаланади:

• 
  Ҳар бир идрок таркибига айни вақтда бир неча сезги киради. Масалан, қовунни идрок қилиш, бунда қуйидаги сезгилар иштирок етади, қовуннинг шакли ва рангини акс еттирувчи кўриш сезгиси, ҳидини акс еттирувчи ҳид сезгиси, мазасини акс еттирувчи таъм билиш сезгиси, ҳаракатини акс еттирувчи тери сезгиси ва бошқалар. Бу сезгилар таҳлил ёрдамида ажратиб олинади ва идрокнинг персептив томонини ташкил қилади. Улар иштирокида нарсанинг барча хоссалари бир бутун ҳолда акс еттирилади. Бу еса идрокнинг персептив томонини ташкил қилади.
  
• 
  Ҳар бир идрок таркибига кишининг ўтмишда ҳосил қилинган билим ва тажрибалари киради.