Dars tahlili uning ahamiyati nimada?

Dars tahlili - uning ahamiyati nimada?
O`qituvchi mahoratini belgilaydigan asosiy mezonlardan biri - darslarni qanchalik darajada samarali tashkil etishi bilan bog`liq. Bu esa mutaxassislar tomonidan darslar tahlil qilinganda aniqlanadi. Metodist va dars o`tuvchi o´rtasida ijodiy hamkorlikka asoslangan ushbu jarayonda mavjud kamchiliklar o´zaro, ochiq-oshkoralik ruhida to´ldiriladi. Bir so´z bilan aytganda, dars tahlili pedagogning dars o´tish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Buning uchun esa kuzatuvchi dars tahlilining asosiy tarkibiy qismlari nimalardan iborat ekanligini yaxshi bilishi lozim. Xo´sh, ular nimalardan iborat? O`qituvchining darsga qanday tayyorgarlik ko´rganini aniqlash: O`qituvchida o´quv reja, dars konspekti va mavzu bo´yicha ishlanmalarning borligi, didaktik tarqatma material va ko´rgazmali qurollarning tayyorligi mashg`ulotga hozirlikning asosi hisoblanadi. Lekin, ta'kidlash joizki, o´qituvchining mashg`ulotga tayyorgarligini faqat shu bilangina (darsning kirish qismida) emas, balki butun mashg`ulot mobaynida kuzatish va tahlil etish lozim. Bu borada o´qituvchining ijodiy ko´rgazmalardan o´z o´rnida va samarali foydalanish mahorati ham hisobga olinishi kerak.
Darsning taxminiy rejalashtirilgan loyihasini ishlab chiqish, nazariy ma'lumot qismining amaliy mashg`ulot jarayonidan farqli jihatlarini ko`rsatish yoki texnologik xaritasini tayyorlash kabilar ham muhim ahamiyatga ega. Maqsad va vazifaning qo´yilishi. O`qituvchi har bir darsga aniq maqsad qo´yadimi? Maqsad qanchalik to´g`ri belgilangan? Vazifalar aniqmi? Dars bosqichlari uchun vaqtning to´g`ri taqsimlanishi, maqsad va vazifaning o´quvchi yoshi, imkoniyatiga mos kelishi mavzuning to´liq o´zlashtirilishida e'tibortalab jihat hisoblanadi.
Masalan, biologiya fanidan "O`simliklar olami" mavzusi misolida darsning maqsadi va vazifalarini ko´rib chiqamiz: o´quvchilarning o´simliklar olami haqidagi bilimlarini oshirish, o´simlik turlari haqida yangi ma'lumotlar berish, tabiat, atrof-muhitni asrash, nabotot olami haqidagi tasavvurlarini kengaytiradilar (Metodikada maqsad ko`pincha vazifaga aylanadi).
Tashkiliy ishlar tahlili. Bunda, mashg`ulot o`tkaziladigan xonaning darsga tayyorligi - gigienik talablar: o`quv xonasi va stolining tozaligi, o`quvchilarning kayfiyati va sog`ligi, yangi darsga hozirligi hamda eng asosiysi, dars jihozlari - bo`r va namlangan lattaning borligi. Shuningdek, o`qituvchining darsga taraddudi va uning tashqi qiyofasiga ham e'tibor beriladi.
Didaktik (yoki ta'limiy) tahlil. Tahlilning bu turida mavzuning ilmiyligi va izchilligi, oddiydan murakkabga tomon yo`nalishi, ko`rgazmaliligi va berilayotgan bilim, yangi axborotlarning hayotiyligi, ularning jonli va ravon tilda ochib berilishi, ta'lim mazmunining uzviyligi nazarda tutiladi. Bunda foydalanilishi lozim bo`lgan adabiyotlar va manbalar, didaktik materiallar, resurs va vositalar ham tavsiya etiladi. Darsda faqat o`qituvchi tomonidan tayyorlangan ko`rgazma materiallari emas, balki o`quvchilarning ijodiy ishlaridan ham foydalanish maqsadga muvofiq.
Uslubiy tahlil. Bunda o`qituvchi faoliyatining ikki tomoni: birinchidan, o`rganilayotgan mavzuning dasturda mo`ljallangan soat davomida, qanday usullar yordamida, o`quvchilarning yoshi va shaxsiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda yetkazib bera olishi, ularni o`ylashga, izlanishga yo`naltirishi va bunga sharoit yaratishi; ikkinchidan, o`qituvchi sifatidagi tajribalari qay darajada ekanligini namoyish eta olishi nazarda tutiladi. O`qituvchining faoliyati tahlil qilinayotganda, uning ijodkorligi, uslubiy mahorati, fanni nechog`li bilishi va didaktikasi ko`zga tashlanishi lozim. O`qituvchining ilg`or pedagogik va novatorlik tajribalari hamda innovasion faoliyatda mashg`ulot olib borishiga ham e'tibor qaratish maqsadga muvofiq. Shu o`rinda dars mazmunini yoki dasturini annotasiya shaklida quyidagicha tavsiya qilish mumkin: masalan, o`simliklar haqida tushuncha berish, ularning turlari haqida ma'lumotlar keltirish; o`simliklarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyatini misollar orqali tushuntirish; o`simliklar olamini asrab-avaylash, muhofaza qilish va hokazo.
Dastur mazmunidan kelib chiqqan holda o`quv jarayonini tashkil etish texnologiyasini taxminan mana shu ko`rinishda berish mumkin:
dars shakli: suhbat, munozara, amaliy mashg`ulot;
dars metodi: juftlikda va kichik guruhda ishlash;
dars vositalari: tarqatma materiallar, gerbariylar, videolavhalar;
dars usuli: yozma, og`zaki, ko`rgazmali;
darsni nazorat qilish turi: testlar, savollar orqali;
darsni baholash: o`z-o`zini baholash, yakka tartibda baholash, rag`bat asosida baholash.
Metodologik tahlil. Ushbu tahlil asosida o`tilayotgan mavzu mazmun-mohiyatiga uyg`un holda jamiyatda amalga oshirilayotgan islohotlarning o`quvchilarga yetkazilishi e'tiborga olinadi. Dunyo yangiliklari, globallashuv jarayonidagi o`zgarishlarga munosabat va boshqalarning dars mobaynida qay darajada aks ettirilishi metodologik tahlilda o`z bahosini topadi. Bunda o`qituvchi badiiy asarlar va ularning namunalari, xalq og`zaki ijodi namunalaridan foydalanishi mumkin.
Psixologik tahlil. Bu tahlilda, avvalo, o`quvchilarning ruhiy holati, kayfiyati, ularning sog`ligi, jamoadagi sog`lom muhit, fanga bo`lgan qiziqishlari, dars berayotgan o`qituvchiga munosabati, hozirjavobligi, sezgir va topqirligi, idroki, yangi va avvalgi materiallarni esda saqlashlari, obrazli va mantiqiy tafakkurlari, fantaziyasi, mas'uliyati, qobiliyati va bilim, ko`nikma hamda malakalar darajasi tahlil etiladi. O`qituvchining favqulodda vujudga kelgan vaziyatdan o`z obro`sini saqlagan holda chiqa olishi, mashg`ulot jarayonida ishtirokchilar holatini his qilishi, o`zini boshqara olishi ham inobatga olinadi.
Pedagogik tahlil. Tahlilning bu turi ancha murakkab va mas'uliyatli bo`lib, o`qituvchining tashqi qiyofasi, o`quvchilar bilan til topisha olish mahorati, madaniyati, odobi bilan birgalikda dars jarayonida umuminsoniy tarbiyaning tarkibiy qismlarini o`quvchilarga bera olishi va uning nutq madaniyati ham nazarda tutiladi. Shuningdek, pedagogik kvalimetriya (kasbiy rivojlanish) - turli mavzularni ochishda pedagogik mahoratdan foydalana olish, mavzuga mos sun'iy vaziyatlar yarata olish va ushbu vaziyatlarni tahlil qilish, pedagogik deontologiya (kasbiy axloq odobi) - o`quvchilar bilan mavzu doirasida mantiqiy fikrlar orqali munozaraga kirisha olish va ana shu jarayonlarni to`g`ri boshqarish kabilar chuqur tahlilga tortiladi.
Eng asosiysi, mashg`ulot mobaynida hozirgi kunda dolzarb bo`lib turgan milliy tarbiya (ekologik, iqtisodiy, axloqiy, jinsiy, mehnat, nafosat va milliy istiqlol g`oyasini singdirish) elementlari qanday amalga oshiriladi? Bu tarbiya turlaridan qay biriga aynan shu darsda ko`proq e'tibor berildi? Darsning tarbiyaviy ta'sir samarasi qanday bo`ldi kabi savollar pedagogik tahlilning asosini tashkil etadi. Shuni ta'kidlash kerakki, o`qituvchining nutqi dars samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda ovozdan to`g`ri va o`rinli foydalanish, mimika va jestlar ham o`z o`rnida bo`lishi kerakligiga e'tibor beriladi.
O`qituvchining hamkorlikdagi vazifasi tahlili. Dars o`qituvchi va o`quvchi hamkorligi natijasida yuzaga keluvchi jarayondir. Bu hamkorlikning qanday yo`lga qo`yilishi va uning samarasi pedagogning mahorati hamda bu borada belgilab olingan aniq maqsad-vazifalarga bog`liq. O`qituvchining hamkorlikdagi vazifasi quyidagilarda namoyon bo`ladi:
o`quvchilarni fikrlashga o`rgatishi, kichik tadqiqotlarga yo`naltirishi (yakka tartibda, juftlikda, kichik guruhda ishlash ko`nikmalari ham alohida mazmun kasb etadi);
o`quvchilarning aniq fakt va materiallarni o`rganib, mulohaza yuritish, fikr bildirishini ta'minlashi, ularning tizimli fikrlash ko`nikmalarini shakllantirishi;
o`quvchilarni izlanishga, muhim ma'lumotni yordamchi ma'lumotlardan ajratib olish, mavzudagi asosiy maqsadni qidirib topishga o`rgatish;
o`quvchining mustaqil fikrini shakllantirishi hamda tizimli tafakkur qilish texnologiyasini rivojlantiruvchi mexanizmlardan samarali foydalana olishi.
Yakuniy tahlil (yoki xulosa). Tahlil yakunida o`qituvchining qanday mutaxassis ekanligi bo`yicha fikrlar va turli takliflar, yo`l-yo`riqlar bayon etiladi, pedagogning dars o`tish mahoratini oshirishga xizmat qiluvchi omillar tavsiya qilinadi.

Nilufar YO`LDOSHEVA,

A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI kafedra mudiri, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent
Maqola sanasi: 27 Oktyabr