D. tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

§. Ijodiy fikrlashga o‘rgatuvchi metodlar

0‘quvchi-taIabalarni ijodiy fikr yuritish, «Delfa» metodi bildirilgan fikrlarni taqqoslab, baho berish

ko'nikmalarini shakllantiradigan metodlardan biri «Delfa» meto- didir.

«Delfa» metodida u yoki bu mezonlarga ko‘ra muqobil vari- antlar tanlanadi va ulardan muhimiari ajratiladi.

Statistik ma’lumotlardan ma’lum bo‘lishicha, mehnat unum- dorligi pasayib ketishining beshta sababi bor. Bular:

• 
  ish vaqtida tanaffuslaming ko‘pligi;
  
• 
  texnikaning eskirganligi;
  
• 
  ishchilarning malakasi pastligi;
  
• 
  xomashyoning sifatsiz chiqib qolgani;
  
• 
  sexda haroratning balandligi.
  

Shulardan eng muhimini topib, bartaraf qilishimiz kerak. Bu­ning uchun o‘qituvchi har bir sababni ko‘rsatib, talabalarga, ana shu sabablardan qaysi biri ularning fikricha, eng muhimi hisobla- nishini ko‘rsatishni so‘raydi. Talabalar navbati bilan o‘z fikrlarini bildiradilar. Ular texnikaning eskirganligi deb javob berishi mum­kin.

0‘qituvchi talabalarga murojaat qilib, shu fikrga qo'shiladiganlar bormi, shu fikr tarafdori bo‘lsa qo‘l ko‘tarsin, deb murojaat qiladi. 20 ta talabadan 14 tasi qo‘l ko'tarsa, texnikaning eskirganligi 14 deb yozib qo‘yamiz.

0‘qituvchi ikkinchi o‘ringa fikringizcha, qaysi sababni ko‘rsatishimiz mumkin? deya tashlangan savolga, ikkinchi talaba xomashyoni sifatsizligini, deb javob bersin. 0‘qituvchi yana shu fikr tarafdorlarini aniqlaydi, ular 6 ta bo‘lsin. Demak, talabalarning yarmidan ozrog‘i bu fikrni qo‘llab-quwatlayapti. Kimda yana boshqa fikr bor? Uchinchi talaba, ishchilarning malakasi pastligini ' ko'rsatishi mumkin. Bu fikrning tarafdorlari ham aniqlanadi. Ular 12 ta bo‘lsin. 3—5 o'ringa qo‘yiladigan sabablar ham shunday yo‘l bilan aniqlandi. Shu asosda mehnat unumdorligini pasayib ke­tishining eng asosiy sabablari quyidagi tartibda joylashadi:

• 
  texnika-texnologiya eskirganligi;
  

Muhokama qatnash- chilari	Sabablar
	1				2				3				4				5
	T	В	H	T		В	H	T		В	H	T		В	H	T		В	H
Abbos	5	2	10	1		6	6	2		8	16	3		6	18	4		8	32
Erkin	4	3	12	1		8	8	3		6	18	2		8	16	5		7	35
Shuhrat	3	2	24	2		7	14	1		9	9	4		2	8	5		6	30

Komila	4	7	28	2	5	10	1	8	8	5	3	25	4	5	20
Nafisa	3	8	24	1	9	9	2	5	10	4	4	16	5	5	25
Jami:			98			43			61			73			142

T- toifa bahosi (ldan 5gacha);

В - ball bo‘yicha baho (ldan lOgacha);

H - hosila (ya’ni TxB.).

Demak, 1-kichik guruh a’zolari eng past hosila ballni 2- sa- babga qo'yishgan. Berilgan sabablarda u texnika-texnologiyaning eskirganligi deyilgan. Demak, guruh a’zolarining fikricha, mehnat unumdorligining pasayib ketishining eng muhim sababi texnika- texnologiyani eskirishi.

Ikkinchi o'rinda 61 ball bilan 3-sabab turibdi, u ishchilarning malakasi pastligi; so'ngra 73 ball bilan 4- sabab, 98 ball bilan 1- sabab, 142 ball bilan 5- sabab turibdi. Kichik guruh a’zolaridan bir talaba gunihning umumiy natijasi asosida qanday qarorga kelish- ganini bildiradi, xuddi shunday tartibda boshqa kichik guruhlarning natijasi eshitiladi. To‘rtta kichik guruh bo‘yicha jadval ma’lumotlari umumlashtiriladi va butun guruh uchun umumiy fikrga kelib, taklif ishlab chiqiladi. Ana shunday metodning o'ziga xos modifikatsiyasi mavzu qo'yilgan muammoni o'rganishda tahliliy, ijodiy vazifalami guruh bo‘lib yechish metodidir.

• 
  1.1*1- •• j. -r Bunda o‘qituvchi o‘rganiladigan
  

la у - ljo ly vazi a- _mavzu bo‘yicha fikrlashni talab qiladigan, 'arn. guruh bo hb _{muvofiq ravishda tavsiyalar ishiab}_

yec i me i chiqishini o‘rganish zarur bo‘lgan savol yoki muammoni doskaga yozadi.

Muhokama jarayonida bildirilgan fikrlar ham yozib boxiladi. Bunda barcha talabalar albatta o‘z fikrini aytishi zarur. Aytaylik, biz xarajatlarni o'rganyapmiz. Asosiy maqsad xarajatlarni kamayti- rish orqali mahsulot ishlab chiqarib sotishdan yuqori foyda olishni ta’minlash.

Demak, xarajatlarni pasaytirish omillarini aniqlashimiz, ular- ning ta’siri katta yoki aksinchaligini topishimiz kerak. Buni guru­hda muhokama qilish uchun doskaga:

«Sarf-xarajatlar miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar* deb yozib qo'yamiz.

Guruhda 20 ta talaba bo'lsin. Har bir talaba navbat bilan o‘z fikrini aytadi.





Biri ikkinchisini takrorlamasligi kerak. Bildirilgan fikrlar dos­kaga yozib boriladi. Har bir talaba: nima uchun shu omil xarajat- laming ko‘payishi yoki kam bo'lishiga ta’sir qilishini asoslab beradi.

Xarajatlaming miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar talabalar to- monidan quyidagicha ko‘rsatilsin:

'f sotib olingan xomashyoning sifati;

S iste’molchilarni uzoq - yaqin joylashishi;

■S xomashyo narxi;

S amortizatsiya normasi;

S yordamchi materiallar narxi; - S elektr energiyasi narxi;

S gaz narxi; v' isitish narxi;

S issiq suv, sovuq suv narxi;

S asbob-uskunalarning narxi va sifati;

S texnika - texnologiya darajasini talabga javob berishi;

S ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga e’tibor berish;

^ o‘rganilgan bozor konyunkturasi;

^ mahsulot birligiga sarflangan material yoki material sig'imi; J mahsulot birligiga sarflangan mehnat xarajatlari yoki mehnat unumdorligi;

S mahsulot birligiga sarflangan kapital sarfi yoki kapital sig‘imi;

S mahsulotga sarflangan eneigiya yoki energiya sig'imi; s ishchi va xodimlarning malakasi, mahorati; s bosh menejer (ijrochi direktor) va menejerlaming malakasi va mahorati;

S tabiiy sharoitning qulayligi yoki noqulayligi.

Talabalar fikrini aytib bo‘lgach, 0‘qituvchi auditoriyada sanab o‘tilgan va boshqa omillar xarajatlar miqdoriga ta’sir ko'rsatadi. Endi ana shu sanab o‘tilgan omillardan eng muhim 5 tasini ajratib ko‘rsating, deya murojaat qiladi. Javoblami individual yoki kichik guruhlar miqyosida umumlashtiriladi. Bunda muhimligi jihatidan birinchi 0‘ringa qaysi bir omilni qo‘yish, qolganlarini ahamiyatiga ko‘ra tutgan o‘rinlari belgilanadi. Bu awalgi metodni o'rganganimizdek amalga oshirilishi mumkin.

Misolimizda aytaylik:

1. 
   bosh menejer (ijrochi direktor), menejerlaming malakasi va mahorati;
   
2. 
   texnika va texnologiyalar darajasi talabga javob berishi;
   
3. 
   mehnat unumdorligi;
   

4. 
   xomashyo narxi;
   
5. 
   mahsulot sifati.
   

Talabalar nima sababdan aynan u yoki bu omilni birinchi, ik­kinchi va hokazo o'rinlarga qo‘yganlari sababini asoslab berishadi. 0‘qituvchi javoblarga o‘z munosabatini bildirib, talabalaming javoblarini baholaydi. Yoki baholash jadvali tayyorlab, talabalar bi­lan birgalikda baholab chiqiladi.

Iqtisodiy fanlarai Hozirgi davrda o‘quv jarayonini tash o‘rganishda maqollar ^{kil etish} o‘qituvchidan faqat chuqur bilim- gma emas, balki pedagogik mahoratga ega bo‘lishlarini, dars berishning turli metodlarini bilishni hamda o‘z ustida tinmay ishlashni talab qiladi. Jumladan, iqtisodiy fanlardan dars berishda xalq pedagogikasi yutuqlaridan keng ravishda foy- dalanishni bilish ham muhim ahamiyatga ega.

Xalq pedagogikasi asrlar davomida shakllangan, rivojlangan bo‘lib, xalq tomonidan yaratilgan hayotiy an'analar, udumlar, marosimlar, bayramlar va boshqalarda o‘z aksini topgan, tarbi- yaning eng dolzarb masalalarini hal qilishga qaratilgan umum- bashariy, umuminsoniy g‘oya va maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan.

Iqtisodiy qarashlar ma’lum bir davrda xalqning an’analari, udumlari yaratilgan tajribalar orqali kishilarga ta’sir etgan bo‘lsa, diniy qarashlaming shakllanishi tufayli ular diniy nuqtayi nazardan axloqiy normalar, qonun-qoidalarda mujassamlashgan va kelgusi avlodga yetkazilgan.

Xalqning ta’lim-tarbiya borasidagi tajribalari, qarashlarini o‘zida mujassamlashtirgan, etnopedagogikada alohida o‘rganiladigan, durdona fikrlar bu maqollardir. Xalq yaratgan g‘oyat ixcham, chuqur ma’noli gaplar — maqollardir. G.Fuller fik- richa «Maqollar katta ma’noni uch-to‘rt so‘z bilan ifodalanadigan shaklidir».

Maqollar odamlamining hayoti va turmushi jarayonida to‘plagan tajribalari, dunyoqarashi, o‘zi yashab turgan ijtimoiy ha- yotga munosabati, hayotning ibratli saboqlari, shaxsning ruhiy ho- lati, umid va orzularini ifodalaydi. U xalqning kuzatuvi va xulosasi tufayli yuzaga keladi. Shuning uchun ham yoshlar tarbiyasiga, ayniqsa, ulaming axloq va odobiga ijobiy ta’sir ko'rsatishga qodir. Qadimdan maqollar tarbiyalovchi rol o'ynagan. Bir tomondan pedagogik g‘oya, ikkinchi tomondan tarbiyaviy ta’sir, ta’lim berish funksiyasini bajargan. Shu tufayli ta’lim-tarbiyada samarali metod sifatida ulami keng qo‘llash ijobiy natija beradi.





Maqollar bu q‘tmish emas, balki xalqning doimiy yangraydi- gan jo'shqin ovozi. U bugunnigina emas erta uchun ham ahami- yatini yo‘qotmaydi. Maqollaming o‘ziga xos xususiyati shundaki, u tinglovchiga o‘git-nasihat yo‘sinida badiiy o‘xshatishlar orqali aytiladi. Yoki keng ma’noli flkmi osongina tushunishga yordam beradi.

Barcha xalqlarda mehnatga yo'llash, halollik pedagogikaning bosh vazifasi. Ular maqollarda ham o‘z ifodasini topadi. Tarixiy va pedagogik tajriba shuni ko‘rsatadiki, mehnat shaxsni axloqiy, aqliy, jismoniy kamol topishida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Dangasalik xalqlar tomonidan hayot kechirishga yot bo'lgan xislat sifatida do- imo qoralangan. Mehnat orqali tarbiyalash insonning ulug‘vor, mehnatsevar, izchil va mas’uliyatli bo'lishiga olib keladi.

Xalq mehnatni jamiyat taraqqiyotidagi rolini hisobga olibgina qolmay, mehnatni uning natijasini qadrlashga o‘rgatgan. Barcha xalqlarda mehnat, halollik ulug‘langan. Ularni iqtisodiy pedagogi- kada, iqtisodiyotni o‘iganishda muvaffaqiyat bilan qo'llash mum­kin.

Shu bilan birga shunday maqollar borki, ular iqtisodiyotdagi murakkab kategoriyalarni. osonlik bilan tushunishga yordam beradi. Masalan, iqtisodiyotda me’yoriy naflilikning pasayib borishi mavjud, Ne’matning navbatdagi birligini xarid qilib, tasarrufidagi tovarlami ko‘paytiradigan xaridor uchun ular qadrining pasayishi bilan bog'liq. Kundalik hayotda ham qadr-qimmat tushunchasi, odatda cheklangan kamyob ne’matlarga nisbatan qo'llaniladi. Ehti- yojlar to'yingan sari nafliligi kamayib boradi. Ular nisbatan murak­kab tushunchalar bo‘lib ularni o‘rganishda naflilik nazariyasi mohi- yatini ifodalovchi «Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q», «Xolva- ning ozi shirin», «Tuya bir tanga qani bir tanga, tuya ming tanga mana ming tanga* maqollaridan foydalanish mumkin. Yoki iqti­sodiyotda resurslaming cheklanganligi, ayniqsa, inson uchun eng cheklangan resurs vaqt ekanligiga diqqat qaratilgan «Vaqting ketdi, naqding ketdi* yoki sarf-xarajatlarni hisob-kitobini olib borish naqadar muhimligini ifodalovchi «Hisobini bilmagan hamyonidan ayrilar*, «0‘ylab-o‘ylab jo‘yak olsang, o‘ynab-o‘ynab sug‘orasan», «0‘ylamay uchgan qo'narga joy topolmas* resurlarsiz, ularni bir- lashtirib ishga solinmasa hech narsa yaratib boimasligini ta’kidlovchi: «Buromad bo'lmasa daromad bo'lmas*, «Xolva degan bilan og‘iz chuchimas» kabi maqollarini tegishli mavzu, savollar muhokamasida qo‘llash mavzuning, masalaning mohiyatini o'quvchi-talabalarga yetkazishda muhim ahamiyatga ega. Ularni





o‘rganilayotgan mavzulaiga bog'lab qo'llaniladi. Masalan, budjet parametrlarini aniqlash haqida fikr yuritganda «Ko‘rpangga qarab oyoq uzat», daromad taqsimotini o'rganishda «Daromadga qarab, buromad», talab va taklif, bozor narxini shakllanishida «Uydagi narxni bozordagi baho buzar», yer taklifining mutlaq noelastikligiga diqqat qaratilgan «Puling bo‘Isa yer ob kabi maqollami qoilash mumkin.

Iqtisodiyotda halollikning ahamiyati katta. Iqtisodiy faoliyat ehtiyojlar, manfaatlar, maqsad va ularni realizatsiya qilish uchun qaratilgan faoliyat bilan bog'Iiq ekan, o‘z manfaatini ko'zlagan - holda birovni haqiga xiyonat qilish uchun ko‘ngil sust ketishi, yo‘ldan ozish imkoniyati mavjud. Shuning uchun xalqimiz hallolik- ni ulug‘lovchi uning naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini ifodalovchi bir qator maqollar ijod qilgan. Ularni tadbirkorlik va kichik biznes masalalarini o‘rganishda qo‘llash mumkin.

Ayniqsa, o‘rganilayotgan mavzuning mazmuni bilan bog‘liq maqollami qidirib topishni o‘quvchi-talabalarga topshiriq qilib be- rish ulami qo‘yilgan masalaning mohiyatini tushunishga, ijodiy izlanishga, mustaqil fikrlashga o‘rgatadi.

Iqtisodiy topishmoqlar va Xalq pedagogikasi barcha sohalarni paradokslar tanlovi 1^{amrab OI}^^an- «Xalqning tayanchi-

ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy merosning o‘zi bir xazina. Bu xazinadan oqilona foydalanishimiz lozim»¹

Qadimdan xalq pedagogikasida topqirlikni tarbiyalash, zehrmi o'tkirlash, fikrlash qobiliyatini o‘stirishda qo‘llaniladigan xalqimiz, ayniqsa, yoshlar orasida eng ko‘p tarqalgan janrlardan biri — to- pishmoq (jumboq)lardir. 0‘z xususiyatiga ko‘ra topishmoqlar ikki va undan ortiq kishi o‘rtasida qizg‘in bahslar, tortishuvlar orqali olib boriladi.

Yosh avlodning fikrlash qobiliyatini o‘stirish va mustaqil faoli- yatga o‘rgatishda topishmoqlar muhim ahamiyatga ega. Odatda topishmoqda narsa, buyumlaming bir necha belgilari aks etadi va unga qarab topishmoq javobi topiladi. Javob topish uchun ulami taqqoslash,. chuqur, atroflicha mushohada yuritish talab qilinadi. Topishmoqlardan bog‘chadan boshlab, ya’ni insonda dastlabki mu­shohada qilish shakllanishidan boshlab to umrini oxiriga qadar foy- dalanish mumkin.

Topishmoqlar aqlni yuqori darajada bo'lishini, o‘zida axloqiy