D tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

«IQTISODIY RESURSLAR YA JAMIYAT EHTIYOJLARI» mavzusida seminar darsining texnologik xaritasi

Download 0,89 Mb.

bet	77/214
Sana	18.01.2022
Hajmi	0,89 Mb.
	#385054

1 ... 73 74 75 76 77 78 79 80 ... 214

Bog'liq
D. tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

«IQTISODIY RESURSLAR YA JAMIYAT EHTIYOJLARI» mavzusida seminar darsining texnologik xaritasi Texnologik bosqich, vaqt
Faoliyatning mazmuni
0‘qituvchi	Talabalar
Mavzu bo'yicha dars o'tishga tayyorla nish	Talabalarni axborot, dars jarayonida amalga oshirilishi lozim bo'lgan topshiriqlar bilan ta’minlash maqsadida: munozara uchun savollar tayyor- laydi; mini-test savollari, masala-mashqlar tuzadi yoki kafedra tomonidan tuzil- gan bo'lsa, mavzu bo'yicha tanlab, dars o'tishga tayyorlaydi; mavzu bo'yicha ko'rgazmali va tarqatma materiallar tayyorlaydi, dars o'tish metodlarini tanlaydi. Dars o'tishning texnologik xaritasini tayyorlaydi.	Seminarga tayyorlani- shadi.

1 bosqich Kirish: avvalgi mavzu bilan bog‘!ash. Mavzuni o'rganishni motivatsi- yasi 5-8 daqiqa	Avvalgi darsda o'tilgan iqtisodiy qonunlar va kategoriyalarning mazmunini qisqacha (blits)-so‘rov metodini qo'llab esga solinadi. Yangi mavzuni e’lon qiladi, uni o‘tgan mavzu bilan bog'laydi. Mavzuning maqsadi, darsning natijasi va uni o‘tkazish rejasini e’lon qiladi. Testlar, masala-mashqlaming vazifasi, ularni talabalar bilimini chuqurlashtirishga ta’sirini ko‘rsatib beradi.	Og'zaki javob beri- shadi. Asosiy tu- shun- chalaming mazmunini aytishadi. Eshitadilar.
II Asosiy bosqich. Talabalarni bilim ol- ishda faol- lashtirish. Seminar darsining birinchi sa- voli muho- kamasi. Individual ishlash 10-12 daqiqa	2.1.1.Talabalarga: inson yashashi uchun nimalar kerak? Nega ehtiyojlarga turli jihatdan yondashib, ularni turli guruhlarga bo'lamiz? Bunga qanday ehtiyoj bor deb o'ylaysiz? degan savollar bilan murojaat qilinadi. «Munozara» metodi qo'llaniladi. Muhokamani yakunlaydi.	2.1.1. Eshitadilar, javob beradilar, muhokama qiladilar
Seminar- ning ikkinchi savoli mu- hokamasi. Individual va guruh bilan ishlash 10-12 daqiqa	2.2.1,0‘zbekistonda fuqarolarning ehtiyojlari shakllanishining o‘ziga xos xususiyatlari bormi? Sizningcha, bunga qanday omillar ta’sir ko'rsatadi? «Aqliy hujum» metodi qo'llaniladi. 2.2.2 Kichik guruhlarda aytilgan fikrlarni saralab, baho berish amalga oshiriladi. Muhokamani yakunlaydi.	2.21. Awal individual tarzda, so'ngra kichik gu- ruhlar muhokama qilib javob beradilar
Uchinchi savol mu-	2.3.1.Savol bo'yicha tuzilgan test va javob jadvali tarqatiladi.	2.3.1.Talabalar jad-

hokamasi. Individual ishlash 8-10 daqiqa	Test javoblarini yig'ishtirib oli- nadi Test javoblarining muhokamasini uyushtiradi. Muhokamani yakunlaydi.	valni to'ldirishadi. 2.3.2. Test javoblarini muhokama qilishadi
To'rtinchi savol mu- hokamasi. Kichik guruhlarda ishlash 10-12 daqiqa	Kichik guruhlarga masala va mashqlar tarqatiladi. Har bir kichik guruh top- shiriqlarni yechishi va javobini taqdim etishini nazorat qiladi. Topshiriqlaming javobi tarqatiladi.	Ma- sala-mashq- lami yechishadi. Ularni javobi bilan sol- ishtiri- shadi.
Seminar- ning beshinchi savoli mulio- kamasi. Kichik guruhlarda ishlash 10-15 daqiqa	«Qaror qabul qilishning qadam-baqadam modeli», «Qaror qabul qilish setkasi» tarqatma mate- riallarini kichik guruhlarga beradi. Kichik guruhlar tomonidan cheklangan resurs (kitob, jurnal)Iarni tanlashni tashkil qiladi. Qaror qabul qilish setkasini to'ldirishni va kichik guruhlar taqdi- motini tashkil qiladi.	Tarqatma material bilan tanishadi- lar. Kichik guruhlar tanlaydilar. Qaror qabul qilish setkasini to'ldiradilar Nima sababdan tanlaganla- rini, tanlov mezonlari qanday va nima sababdan o'zgarishini izohlaydilar
Oltinchi . savol mu-	2.6.1. «Iqtisodiyotning bosh muammosi nimalardan iborat	2.6.1. Kichik gu-

hokamasi. Kichik guruhlarda ishlash 8-10 daqiqa

bo'lishi mumkin? Nima sababdan uni bosh muammo deymiz» degan savol qo'yadi.

Kichik guruhlarda muhokamani tashkil qiladi.
Muhokamani yakunlaydi.

ruhlar muhokama qiladilar. 2.6.2. O'z flkrlarini bildiradilar

Yettinchi savol mu- hokamasi Kichik guruhlarda ishlash 8-10 daqiqa

Ayrim ehtiyojlarni qondirish darajasi ko'rsatilgan statistik ma’lumotlar tarqatiladi.
Ehtiyojlarning qondirilish da- rajasini yana qanday iqtisodiy ko'rsatkichlar orqali ifodalash mum- kinligi muhokamasini tashkil qiladi.

Statistik ma’lumotlar bilan tani- shadilar.
Kichik guruhlarda muhokama qilinadi.
Har bir kichik guruh va- kili guruh fikrini bildiradi

III.

Yakuniy

bosqich

5-8 daqiqa

Talabalarga har bir kichik gu- ruhning darsda faol qatnashishini ba- holashni taklif qiladi: birinchi o‘rin - 1 ball;

ikkinchi o‘rin — 0,8 ball; uchinchi o'rin — 0,7 ball; to'rtinchi o'rin — 0,6 ball; beshinchi o'rin — 0,5 ball.

Darsga yakun yasaydi. Talabalar diqqatini asosiy masalaga qaratadi, seminar darsiga tayyorlanishda nima- larga e’tibor qaratilishi lozimligi haqida, tushunmay qolgan savollarni o'quv adabiyotlaridan o'qish haqida ko'rsatma beradi.

3.1. Kichik

guruhlarni

topshiriqni

bajarish

bo'yicha

bajargan

ishlari va

bildirgan

fikrlari

asosida

qo'yilgan

ballar e’lon

qilinadi.

	a	b	V	g	d
1
2
3
4
5

Ilova 2(3.2) Birinchi kichik guruh uchun topshiriq: 1. Zahro opasi va singlisi Adiba bilan kichik korxona ochdi. Zahro bir yilda 400 dona qizlar ko'ylagi yoki 450 dona erkaklar ko'ylagi tika oladi. Opasi esa 350 dona qizlar ko'ylagi yoki 400 dona erkaklar ko‘vlagi tika oladi. Singlisi esa 300 dona qizlar ko‘ylagi yoki 350 dona erkaklar ko‘ylagi tika oladi. Oilaviy kichik korxonaning ishlab chiqarish imkonini hisoblang va uni grafikda tasvirlang. T/N Individual ehtiyoj — bu har bir oilaning, jamoaning ehtiyoji bo‘lib, u birgalikda yashash va faoliyat yuritishga bo'lgan ehtiyojni o‘z ichiga oladi. Guruh ehtiyoji — bu oilaviy yoki kishilaming biror maqsadda birlashgan to‘pi, mehnat jamoasi, turli uyushmalar ehtiyojlari bo'lib, birgalikda yashash, faoliyat yuritish jarayonida vujudga keladigan umumiy ehtiyojlardir. 3. Umumjamiyat ehtiyojlari — mamlakat miqyosida, qolaversa, yer shari miqyosida insonlarning bir butun bo‘lib tarkib topgan ehtiyojlaridir. Ikkinchi kichik guruh uchun topshiriq: Respublikamizda avtomobil va traktor ishlab chiqarilishi quyidagi jadvalda ifodalangan: Avtomobil	5	4	3	2	1	0
Traktor	0	7	13	18	22	25

Mahsulot turlari	A	В	D	E
A tovar(dona)	0	1	2	3
В tovar (dona)	12	10	6	0

Grafikda jadval ma’lumotlari asosida ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig'ini tasvirlang.
A tovarning В tovarda ifodalangan muqobil qiymatini hisoblang.

В tovarning A tovardagi muqobil qiymati: o'suvchi, pasayuv- chi yoki doimiymi? A tovarning В tovardagi muqobil qiymati- chi? ko'rsating.
Agarda muqobil qiymat doimiy bo'lsa, imkoniyat egri chizig'i qanday shaklda bo'Iadi? Jadval va grafikda tasvirlang.

T/N

Bizning ehtiyojlarimiz olgan axborotlarimizga ko'ra shakllanadi.
Ovqatga zarurat har bir odamda kishi oshqozonini kichik sig'imi bilan cheklanadi, lekin qulayliklarga hamda uy-joy, kiyim-kechak, uy sharoiti va uni anjomlar bilan bezashga intilish, aftidan, cheksiz yoki muayyan chegaralarga ega bo'lmasa kerak, deb ta’kidlagan, taniqli faylasuf Gegel.

To'rtinchi kichik guruh uchun topshiriq:

Jamiyat doimo joriy iste’mol uchun hamda kelajak uchun tovarlar boshqacha aytganimizda, iste’mol mollari va investitsion

tovarlar ishlab chiqarish, ilmiy tadqiqollar o'tkazish, maorif, ta'lim, profilaktik tibbiyot(kasallikni oldini olish uchun chora- tadbirlar)ga qanday miqdorda resurslar sarflashni hal etadi. A,B,C,D mamlakatlar uchun 1995-yili a) rasm va 2005-yili b) rasmda ishlab chiqarish imkoniyatlari ko‘rsatilgan.

Har ikki rasmdagi imkoniyatlar egri chizig‘ini taqqoslang va quyi-
dagi savollarga javob bering.

Nima sababdan har bir mamlakat imkoniyat egri chizig'i (a
rasm), 2005-yili b) rasmdagi darajaga ko‘tarildi?
Nima sababdan С va D mamlakatlarda A va В mamlakatlarga
qaraganda imkoniyat egri chizig'i yuqori?

Joriy iste’mol bu mamlakatlarda 2005-yilda qanday o‘zgargan?

Komfort (qulaylik) — umuman tugamaydigan narsa degan, faylasuf Gegel.
Qaror qabul qilish uchun turli muqobil variantlar tanlov me- zonlari asosida taqqoslanadi. ;

Ilova 3(3.3.)

Javoblar:

Birinchi kichik guruh uchun topshiriqning javobi:

. 1050 dona qizlar ko‘ylagi yoki 1200 dona erkaklar ko‘ylagi. Grafik: x o‘qida qizlar ko'ylagi, и o‘qida erkaklar ko'ylagi ifodalangan imkoniyat chizig‘i.

T/N: IN, 2T.

Ikkinchi kichik guruh uchun topshiriqning javobi:

Bitta qo'shimcha avtomobil ishlab chiqarish xarajatlari 7,6,5,4,3 traktor, qo'shimcha bitta traktor ishlab chiqarish 1/7, 1/6, 1/5, 1/4, 1/3 avtomobilga teng.

S 6 7 Istc'mol tovarlari

a) rasm

b) rasm

T/N



		\ \ .

¹ * ³ Tovar A

A tovarning В tovarlarga muqobil qiymati 2, 4, 6.

Tovarlarning muqobil qiymati doimiy, o‘suvchi yoki pasayuv-

chi ekanligini aniqlash uchun ularni ketma-ketlikda taqqoslaymiz.

В tovarning A tovar ishlab chiqarish evaziga yo'qotilgan muqobil qiymati o‘sib boruvchi, chunki u 2 dan 4, 6 ga o‘sdi.

A tovarning В tovarda ifodalangan muqobil qiymati esa pasa- yuvchi, chunki u 12, 10, 6, 0 ga teng.

. Agarda muqobil qiymat doimiy bo'lsa A tovar ishlab chiqarishni kamayishi yoki ko'payishi, В tovarning teng miqdorda ko‘payishi yoki kamayishida ifodalanadi.

Uni jadval yoki grafikda tasvirlasak, quyidagicha bo'Iadi:

Mahsulot turlari

A tovar(dona)

V tovar(dona)

Yillar	Aholining ta’minlanganligi
Yillar	1 yashovchi hisobiga turaijoy bilan ta’minlanga nlik, kv. m.	10 ming kishi hisobiga kasalxo- nadagi joylar	10 ming kishi hisobiga am- bulatoriya- poliklinika muassasalari	Markaz- lashtirilgan suv ta’- minoti %	Tabiiy gaz %
1991	12,2	123,0	133,7	80,0	46,2
1995	.13,0	83,7	137,6	71,5	59,4
2000	13,7	55,9	158,2	81,0	73,9
2001	13,9	55,8	160,4	81,0	76,5
2002	14,2	57,8	163,1	81,4	77,4
2003	14,4	57,3	164,9	82,2	78,2

Manba: 0‘zR Davlat statistika qo'mitasi ma’lumotlari.

Jadvalni keyingi yil ma’lumotlari bilan to'ldiring. Ular asosida qanday xulosalar chiqarish mumkin?

Xulosa

Amaliy mashg'ulot, jumladan, uning asosiy shakli bo‘lgan seminar darsi talabalarga professional ta’lim berish va tarbiyalash, mustaqil ishlash malakasini o‘stirish, mantiqiy fikrlashga o'rgatish, nutqni o'stirish, tahliliy va tanqidiy fikrlashga o'rgatish, nazariy bilimni amaliyot bilan bog'lash va bilimni nazorat qilish va baholash imkoniyatlari kengligi bilan ta’limning boshqa shakllaridan ajralib turadi. '
Seminar darslarida fan dasturi bo'yicha belgilangan uzviy savollarni muhokama qilinar ekan, iloji boricha har biri uchun alohida metod qo'llagan ma’qul. U barcha talabalar faolligini ta’minlaydi.

Buning uchun liar bir darsga o'qituvchi har tomonlama puxta tayyorlanishi dars jarayonida foydalanadigan topshiriqlar, dars o'tishning texnologik xaritasini ishlab chiqishi zarur.

Asosiy tayanch tushuncha va atamalar

Seminar, seminar turlari, seminar funksiyalari, qisqa muddatli yodda saqlash, uzoq muddatli yodda saqlash, takrorlash, seminar darsiga tayyorgarlik, seminar darsi texnologik xaritasi.

Takrorlash va munozara uchun savollar

Seminar darsi talabalarning bilim olishida qanday o'rin tutadi?
Seminar darsi qanday funksiyalarni bajaradi?
Nima sababdan olingan bilimni vaqti-vaqti bilan takrorlab turish lozim?
Seminar darsi muvaffaqiyatli o'tishi uchun, sizningcha, nima qilish kerak?
Seminar darsi o'tsangiz, qanday maqsadlarni ko'zlagan bo'lar edingiz?
Seminar darsini texnologik yondashuv nuqtayi nazaridan loyihasini ishlab chiqa olasizmi?
Sizningcha, seminar darsining qanday afzalliklari bor?

bob. DARSLARNI SAVOLLAR VA SUHBAT ASOSIDA OLIB BORISH

Biz siz bilan dars o‘tishning asosiy shakllari bo'lmish ma’ruza va seminar mashg'ulotlarini o'tkazishni o'rgandik. Ma’lumki, dars o'tish ma’lum bir metodlar asosiga quriladi. Shuning uchun biz dars o'tishning asosiy metodlaridan xabardor bo'lishimiz, ularni dars jarayonida samarali ravishda qo'llay bilishimiz zarur. Mazkur bobdan boshlab ana shu maqsadni amalga oshiramiz. Metodlarni o'rganishni esa eng ko'hna, shu bilan birga hech qachon eskir- maydigan eng ko‘p qo'llaniladigan maqsadga yo'naltirilgan savollar va suhbat metodini o'rganishdan boshlaymiz.

§. Talabalarga maqsadga yo'naltirilgan savollar asosida dars o4ishning tutgan o‘rni

Dars o'tishda eng ko‘p qo'llaniladigan metodlardan biri darsni talabalar diqqati, fikrini jamlovchi, qo'yilgan maqsadni amalga oshirishga qaratilgan savollar asosida olib borishdir.

Iqticodiy fanlar bo'yicha amaliy, jumladan, seminar darslarida atroflicha suhbat yoki aniq maqsadga yo'naltirilgan savol-javob asosida dars o'tish keng qo'llaniladi.

Tahliliy fikrlash savol qo‘yishdan boshlanadi, muammo savollar orqali yechiladi. Shuning uchun dars jarayonida savol orqali talabalarda o'z fikrini asoslash ko'nikmasini hosil qilish katta ahamiyatga ega.

O'quv rejasi bo'yicha savol-javoblar yordamida talabalar o'quv jaiayoniga jalb etiladi. Shu yo'l bilan talabalarda fikr-mulohaza yuritish, o'z fikrini izohlashga ishtiyoq uyg'otiladi. Chunki, talabalar bir tomondan savollarga javob berishadi, ikkinchi tomondan esa o'zlari savol berish imkoniyatiga ega bo'ladilar.

Savolni to'g'ri berishning o'zi fikrlay bilishdan dalolat beradi. Shuning uchun darsda faqatgina o'qituvchi emas, balki talabalar ham bir-birlariga savol bilan murojaat qilishlari, ayniqsa, kichik guruhlarga bo'linib dars o'tganda o'zaro fikrlashish muhim ahamiyat kasb etadi. Agar talaba savol berishni o'rganmasa, o'zining bilimi

sayozligi haqida o‘yJab ham ko'rmaydi. Biz savol tuzib, unda o‘z fikrimizni ifodalashimiz tufayli boshqalarni ham o'ylashga, o‘rganishga undaymiz.

0‘qituvchining savoli talabalarni fanni o'rganishda boshqarish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Aynan savollar, ularning mohiyati va vaziyatga ko‘ra qo‘llash, talabalarni tahliliy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishi mumkin.

Bunday metod asosida amaliy dars o‘tganda o'quvchi-talabalar soni 25—30 nafardan oshmagani, ular iloji boricha bir-biriga nisbatan yuzma-yuz o'tirgani ma’qul. Eng maqbul holat «Р» shaklida joylashtirishdir, lekin hamma vaqt ham bunday shaklda dars o‘tkazib bo'lmaydi. Sababi, ko'pincha bunga imkoniyat yo'q. Ko'pgina ilg'or pedagoglarning fikricha, stollami «archa* shaklida joylashtirgan ma’qul. Bunda har bir talaba o'qituvchiga nisbatan yarim burilishda joylashadi. Savol-javob, davra suhbati tarzida dars o'tilganda stollarni yarim doira shaklida joylashtirish mumkin.

0‘quvchi-taIabalarni joylashtirish:

O’qituvchi

Hamma vaqt ham auditoriya talabga javob beradigan darajada bo‘lmasligi mumkin. U holda imkoniyatga, talabalar joylashishini dars o'tishda qo'llaniladigan metodga ko'ra, ta’minlashga harakat qilinadi.

O'qituvchi talabalarda shunday qiziqish uyg'otishi kerakki, uning rahbarligida o'quv materiali butun guruh tomonidan birgalikda o'rganilishi, muhokama qilinishi, ishlab chiqilishi kerak.

Dars muvafTaqiyatli o'tishi uchun o'qituvchi tomonidan auditoriyada ijobiy atmosfera yaratilishi muhim ahamiyatga ega. Har bir talaba o'z fikrini, tug'ilgan savollarni bemalol ayta olishi hamda

darsda qo‘yilgan maqsadga erishish uchun faol qatnashishi kerak.

O'qituvchi esa savollar yordamida butun guruhga bir xilda ta’sir qilishga, qo'yilgan savollarga, muammolarga hech bo'lmaganda qoniqarli javob olishga harakat qilishi kerak.

O'quv rejasi bo'yicha xilma-xil savollar orqali talabalar bilan atroflicha suhbat o'tkazish o'qituvchidan chuqur, maxsus bilim, oxirgi yangiliklar, o'zgarishlardan xabardor bo'lishni talab qiladi. Chunki o'qituvchi talabaning har qanday savoliga javob berishga tayyor bo'lishi kerak. O'qituvchi dars jarayonida nafaqat talaba bilan hamkorlikka tayyor turishi, balki hamkorlik qilishi kerak. Shundagina dars berishdan qo'yilgan maqsadga izchillik bilan er- ishiladi.

Maqsad esa quyidagilar:

Belgilangan vaqt davomida o'quv materiallarini o'rganish va xotirada saqlab qolish.
Bosqichma-bosqich mantiqiy fikr yuritishga o'rganish.
O'qishdagi oraliq maqsadlarga erishish (masalan, o'r- tog'ining fikrini tahlil qilib, tanqidiy o'rganish).

§. Savollar va ularni dars jarayonida to‘g‘ri qo‘ya bilishning zarurati

Ma’lumki, savollarsiz dars o‘tib bo‘lmaydi. Ta’lim jarayonini qanday metodlar asosida tashkil qilishimizdan qat’i nazar, albatta, savollardan foydalanamiz.

Aniq yo'naltirilgan savollar asosidagi suhbat o'qituvchining ko'rsatmalari bo'yicha olib boriladi. Suhbatning muvaffaqiyati ko'p jihatdan savollarni to'g'ri qo'yishga bog'liq. Ilgarigi mavzuda ko'rib o'tilgan savollar alohida yoki tizim shaklida qo'yilish, ular oddiy yoki murakkab bo'lishi mumkin.

.Savollar qo'yilishi tarzi, mazmuni, maqsadi va boshqa jihatlari bilan farqlanadi. Ularni shartli ravishda quyidagicha tavsiflash mumkin.

Axborot xarakteridagi savollar. Qo'yilgan muammo bo'yicha dalillarni, sanalami aniqlashga qaratiladi. Bu guruhga kiradigan savollar ikki xil bo'Iadi: ular ochiq va yopiq savollardir. Ochiq savollar - turli so'roq gaplar orqali ifodalanib, turli-tuman javob berilishi ko'zda tutiladi. Masalan: Siz daromadlarga belgilangan progressiv soliq stavkalariga qanday qaraysiz? Yopiq savollar — bu savollarga javob «ha», «yo'q», «ehtimol to'g'ri» tarzida olinishi mumkin bo'lgan savollar bo'lib, odatda, ular fe’lga «mi»

qo‘shimchasi qo‘shilib hosil etiladi. Masalan: Talab egri chizig'ini siljishiga moddaning o'zgarishi ta’sir qiladimi? Yoki yalpi ichki mahsulot hisoblaganda transfert to'lovlarini qo'shamizmi?

Muqobil savollar ikki variantda bo'lib, ulardan nisbatan ishonchlirog'i tanlanishi kerak. Berilgan savolni tushunish qiyin bo'lsa, uni boshqacha tushunarliroq variantda beriladi.
Tasdiqlovchi yoki mustahkamlovchi savollar vaziyatni aniqlash maqsadida beriladi. Masalan: a) talaba bildirilgan fikriami tushundimi yoki tushunarli bayon qilindimi? Aytilgan - fikrlarga hamma tushundimi? Yoki men aytganlarim tushunarlimi?, tarzida qo'yilishi mumkin.
Faraz, tahlil qilishga, undashga qaratilgan savollar ikkila- nishni bartaraf qilishga yordam beradi. Odatda, bu savollar «aytaylik», «faraz qilaylik», «ko‘z o'ngimizga keltiraylik» degan so'zlar bilan boshlanadi.
Muloqot o‘ritatish uchun qo'yiladigan savollar auditoriya bilan muloqot o'matishga, keskin vaziyatlami yumshatishga xizmat qiladi.
Yo‘llovchi, esga soluvchi yordamchi savollaming mazmuni voqea, hodisaning bajarilishi, ro‘y berishi, ehtimoli yuqori dara- jadaligini ta’kidlaydi. Savol ohangi bilan to‘g‘ri javob berishga un- daydigan savollar bo'lib, talabaga to'g'ri javob berishga yordam- lashadi.
So‘zsiz savollar o'qituvchining qarashi, mimikasi, imo- ishorasi bilan beriladi. U auditoriyada talabalar o'rtasida diqqat- e’tibor, jiddiylik tug'diradi. Bu holda o'qituvchining yuzida, imo- ishorasida xayrixohlik ifodasi bo'lmasa, talaba noto'g'ri javob ber- dimmi, degan xayolda esankirab, sarosimaga tushib qolishi mumkin.

Savollarni tuzish va uni talabalarga berishdan qo'yilgan maqsadga ko'ra — taxmin, sintez qilingan savollar, sharhlashga doir, qo'llashga doir savollar bo'lishi mumkin.

Savollar bilan bir qatorda xohish, istak tug'diruvchi so'zlardan ham foydalanish mumkin. Bunday so'zlar talabalarning bildirayot- gan fikriga, gapirishiga turtki beruvchi yoki qisqa mulohaza, maslahat tarzidagi masalan, «ha», «davom eting», «to'g'ri», «shunday qilib», «to'g'rirog'i», «aniqrog'i» kabilardir. Ko'pincha bunday ta’kidlar keng fikrlash imkonini berib, nisbatan yaxshi natijalaiga erishishga olib keladi. Bunday savol esa, fikr doirasini anchagina cheklaydi va qisqa mulohaza, do'stona ohangda yoki iltimos shaklida ifodalanadi. Ular ko'rsatma tariqasida «asoslab bering», «xulosa chiqaring», «yakun yasang», «xarakterlang» va hokazo tarzida

ifodalanadi. 0‘qituvchi doimo o‘z oldiga qanday savol berish kerak yoki qanday qilib to‘g‘ri savol bersam bo'Iadi, degan masalani qo‘yadi. Masalani quyidagicha hal qilish mumkin:

Savolni barcha talabalarga berish, butun auditoriya oldiga qo‘yish kerak. Hamma talabalar o‘ylab ko'rsin. Ma’lum pauzadan so‘ng aniq bir talaba javob berishga chiqishi mumkin.
Auditoriyaga xos savollar talabalarning bilim darajasi, darsga tayyorgarligi kabilarni hisobga olgan holda berilishi kerak. Bunda guruhdagi talabalarning individual xususiyatlarini ham hisobga olish kerak. Nisbatan bo‘sh talabalarga uncha murakkab bo‘lmagan savollar berish, so‘ngra bilimi kuchli talabalarga murakkab savollar berib borish kerak. Natijada oddiydan murakkab tomon borilaveradi.

Dastlab, ixtiyoriy javob bermoqchi bo‘lganlarga diqqat qaratish kerak, so'ngra bosiq, o‘z ishtiyoqi bilan javob bermaydigan talabalarni javob berishga jalb qilish, haddan tashqari faol talabalarni birmuncha tiyib turish kerak. Darrov javob berishlariga urinmaslik, balki bir necha javob berishni xohlovchilarni aniqlab, bir necha talaba javob berishi mumkinligini his qilgach so‘ray boshlash lozim. Muhim va murakkab savollar tashlanganda ko'proq pauza saqlab, talabalarni tayyorgarlik darajasini ko'zdan kechirish zarur.

Aniq maqsadga qaratilgan savol berish kerak. Ma’lum nar- salar haqida savol berish zerikarlidir. Talabalar fikr yuritishini zarur yo‘nalishga solib, unchalik kerak bo'lmagan masalalarga e’tibor berish, atrofda aylanish, chetga chiqishdan qochish kerak. Haddan tashqari uzun savollar darsni maqsadidan chetga chiqib ketishga olib kelsa, haddan tashqari qisqa savol esa, «fikr yuritish» uchun kam «joy» qoldiradi. Tushundingizmi, degan savol ko‘pincha javobsiz qoladi, Shuning uchun yaxshisi aniq nazorat shaklida savol bergan ma’qul. Bitta so‘roq gapdagi bir necha savollar talabalarni chalkashtiradi. Shuning uchun savolni oddiy, tushunarli qilib tuzish kerak.
Savollarni xotirjam tarzda berish kerak. Chunki, bunday savol tushunishni osonlashtiradi. Savoldan keyin fikr yuritish, javobni shakllantirish uchun ma’lum muddat qoldirish kerak. Har doim savol bilan javob berish o'rtasidagi muddat savol beruvchiga ham, javob beruvchiga ham nisbatan uzoq davom etganga o‘xshab ko‘rinadi. Shuning uchun shoshilmaslik kerak. Auditoriyadagi samimiy muhit unga talabalarni darsga faol qatnashishlariga yordam beradi va darsni muvafifaqqiyatli o‘tishini ta’minlaydi. Vaqti-

vaqti bilan 0‘qituvchi o'zining savol qo'yish texnikasi, mazmunini tekshirib turishi kerak.

Guruhni juftlik yoki kichik guruhlarga bo‘lib dars o‘tganda av- val savolga javob o‘ylanishi va muhokama qilinishi kerak. So‘ngra auditoriyada muhokama qilish boshlanadi. 0‘qituvchi bildirilgan fikrni asoslash yoki mustahkamlash uchun qo‘shimcha savollar beradi: «Nima sababdan?», «Siz shu fikrga qo‘shilasizmi?», «Misol keltiring-chi?», «O'rtog'ingiz bildirgan fikr to‘g‘rimi?», «0‘zingizning xulosangizni ayting-chi?» tarzdagi savollar bilan kichik guruhlarni bir-birlariga murojaat qilishga yo'naltiriladi.

0‘z fikrini bayon qilayotgan talabaga: «aytingchi, siz yoki gu- ruhingiz berilgan savolga ana shunday javob berishiga nima sababdan qaror qildingiz?», deb murojaat qilib, javobni eshitgach, auditoriyaga «boshqalar ham shu fikrdami, uni noto‘g‘ri deb hisob- lovchilar, marhamat o‘z fikringizni bildiring» deb, talabalar fikrini aniqlash mumkin.

Agar to‘g‘ri javob yagona bo‘lmasa, 0‘qituvchi «qani, o‘ylab ko‘ringlar-chi, yana qanday muqobil javoblar bo'lishi mumkin?» degan savolni tashlashi mumkin.

Download 0,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: