D tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

Download 0,89 Mb. bet 117/214 Sana 18.01.2022 Hajmi 0,89 Mb. #385054

Bog'liq
D. tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

Talabalar ismi	Birinchi o'yin
Ikkinchi o'yin
1 -raund	2-raund	ball	1-raund	2-raund	ball
Odiljon	10	0	1,0	0	10	2,0
Olimjon	8	0	0,8	0	9	1,8
Erkinjon _	9	0	0,9	0	10 „	2,0
Nuriddin	8	0	0,8	0	7	1,4
Husniddin	5	0	0,5	0	4	0,8
Azmiddin	4	0	0,4	0	6	1,2
Abduhalim	3	0	0,3	0	4	0,8
Abduhamid	6	0	0,6	0	6	1,2
Abduxoliq	6	0	0,6	0	2	0,4
Anvar	7	0	0,7	0	2	0,4

O'qituvchi talabalarni o'yinda qatnashgani uchun minnatdor- chilik bildirib, hammalarini o'tirishga taklif etadi, so'ngra tala­balarga savol bilan murojaat qiladi: jamiyatning maqsadi cheklan­gan resurslardan samarali foydalanish. O'yinimiz bo'yicha eng ko'p foyda olish uchun cho'plarni qachon terishni boshlash kerak (ya’ni resurslarni samarali joylashtirish uchun)?

Ikkinchi raundda.

Sababi, ikkinchi raundda ular uchun (ularning qadri) jamiyat ikki barobar yuqori haq to'lashga tayyor.

Savol: -Nima sababdan hamma talabalar birinchi o'yinda, bir­inchi raunddayoq hamma cho'plarni terib bo'lishdi? Vaholanki, ik­kinchi raundda ikki barobar qimmat to'lanardi? Buning farqi ni­mada?

Talabalar turlicha fikr bildirishi mumkin.

Birinchi raundda cho'plar umumiy, hech kimga tegishli emas, kim birinchi bo'lib ko'proq terishga ulgursa, shuncha ko'p ball yig'adi (pul oladi). Oldinroq harakat qilsa ko'proq yig'ishi mumkin. Boshqalarni qancha, qayerdan terishini hech kim nazorat qilmaydi. Ikkinchi raundgacha nima qoladi - noaniq. Har bir talaba o'z manfaatidan kelib chiqib, ikkinchi raundni kutishdan voz kechadi. Chunki bu kutish tufayli, ikkinchi raundda qancha cho'p terish mumkin, umuman, qanchasi qoladi yoki qolmaydi — noaniq. Shuning uchun ham hech bo'lmaganda, bir talaba terishni bosh-



laydi. Uni ko'rib, qolganlar ham shosha-pisha cho‘p terishga kirishib ketadi.

Ikkinchi o'yinda esa talabalar vaqtni nazorat qilish imkoniga ega. Shuning uchun hamma ikkinchi raundni kutdi. Chunki, endi ular faqat o'z kvadratlariga to'g'ri kelgan cho'plamigina terishlari mumkin, ya’ni cho'plarga mulk huquqi belgilangan.

Savol: — Mulk huquqining belgilanishi talabalar xatti- harakatiga qanday ta’sir qildi?

Ikkinchi o'yinning 2 raundida talabalar kutishlari evaziga foyda ko'rishdi. Mulkdan samarali foydalanildi.

O'yinda yuz bergan munosabatlarga ikki xil yondashish mum­kin:

1. 
   Talabalarni, ya’ni jamiyatni mulkka (cho'pga) munosabati.
   
2. 
   Jamiyat a’zolari (talabalar)ning mulk (cho'p) yuzasidan о' zaro munosabatla ri.
   

Cho'p (mulk) poldan terib olingach, uni nima qilish ixtiyoriy. O'yinimizda cho'p sotilayapti. Shuning uchun birinchi o'yinda cho'plarni hamma uchun bir xil olish imkoniyati bo'lganda, biri- biriga qaramay, shosha-pisha terishga tushishdi. Ikkinchisida esa aksincha. Demak, bundan qanday xulosa chiqarish mumkin?

Resurslar hamma uchun teng, umumiy bo'lsa, ulardan foy­dalanish yuzasidan hech qanday cheklash bo'lmasa, ulardan:

1. 
   samarasiz foydaianiladi; 2) ularni tezda tugatib, yo'q qilinishi- gacha olib kelish mumkin; 3) ularni o'zlashtirib, ya’ni o'ziniki qilib olish jarayonida turli nizolar chiqishi mumkin.
   

Savol: — Kishilik jamiyati taraqqiyoti natijasida qanday obyek­tiv zaruriyat kelib chiqdi va bu muammo qay tarzda hal etildi?

Albatta, bunda ham turli-tuman javoblar bo'Iadi. O'qituvchi uning qaysi biri haqiqatga yaqinligiga qarab, baho berishi kerak.

Dastlabki insonga tabiatdagi hamma ne’matlar birday qarashli bo'lgan. Ne’matlarni iste’mol qilishi oqibatida ochlikka mahkum bo'lishdan dehqonchilikni o'rganish, ya’ni ishlab chiqarishni bosh- lash bilan yo'l topgan bo'lsa, tabiatda resurslarni cheklanganligi, ularni pala-partish, samarasiz ishlatishdan mulkchilik munosabat- lari kelib chiqishi, muvofiq ravishda mulk huquqlarini belgilash bi­lan yo'l topdi. Xususiy mulkchilik resurslardan eng samarali foy­dalanish imkoniyatini yaratadi

Shunday qilib, awaldan ilgari surgan gipotezamiz, birinchi sharoitga to'g'ri kelmas ekan, lekin ikkinchisi uchun mos tushar ekan.

O'yinni muhokama qilish jarayonida tadqiqotni yanada chu-





qurlashtirish uchun manfaat nima, uning mulk bilan qanday bog‘liqligi bor? Nima sababdan manfaat bir tomondan obyektiv, ikkinchi tomondan sub’ektiv, bir tomondan umumiy, ikkinchi to­mondan xususiy, degan qo'shimcha savollar bilan murojaat qilish mumkin. Bunda talabalarning diqqatini ehtiyojlarning obyektivligi, ya’ni insonning yashash uchun ehtiyojlarini qondirishi zarurligi, ik­kinchi tomondan, u har bir insonning subyektiv ehtiyoji tarzida namoyon bo'lishi, ehtiyojlarni qondirish uchun ne’matlar unga te­gishli bo'lishi, ya’ni o'zlashtirilishi lozimligi haqidagi fikrlarga diqqatni qaratish kerak. -

Inson o‘z manfaatini o'ylovchi shaxsiyatparast(egoist), shuning uchun ham xususiy manfaat umumiy manfaat bilan mos tushaver- masligi, natijada umum manfaatiga zid bo‘lsa ham, resurslardan samarasiz foydalanishga olib kelishini ko‘ramiz.

Real hayotdan qanday misollar keltirish mumkin? Hozirda hech kimniki bo'lmagan ne’matlar bormi? Misol qilib, kitlar, ilonlar, turli hayvonlar, suv, havo kabilami natijada ular tufayli qanday muammolar vujudga kelayotganiga qator misollar keltirish mumkin.

Shuni ham ta’kidlash kerakki, talabalar o'yinda o'zlarining hu- quqlari (o'yindan awal o'qituvchi tomonidan e’lon qilingan shart- lar bo'yicha) o'qituvchi tomonidan ta’minlanishini ko'zda tutgan holda qatnashishgan. Mulk huquqini ta’minlashning sharoitlari, kim tomonidan, qanday tarzda amalga oshirilishi haqidagi tadqiqotni birgalikda davom ettirish mumkin.

Talabalarga: Agarda mulk huquqining amalga oshirilishi davlat tomonidan nazorat qilinmasa nima bo'Iadi? Mulk huquqi suiiste’mol.qilinsa-chi, degan savollar bilan murojaat qilish mum­kin.

Tadqiqot metodini afzallik tomoni shundaki, aynan shu metodni qo‘l!ab chizma, grafik, jadvallarning tahlilini o‘rganishimiz mumkin.

Bu esa iqtisodiy fanlarni o'rganishda juda qo'l keladi. Masalan, pul taklifi bilan talabining muvozanatini ushbu metodni qo'llab ko'rib chiqishimiz mumkin.

Quyidagi grafiklarga diqqat qiling: agar pul taklifi 200 milliard so'm desak, pul bozorida muvozanat qanday o'matiladi. Nima sa­babdan bir vaqtning o'zida pul taklifi va foiz stavkasini tartibga solib bo'lmaydi?



foiz stavkasi


foiz stavkasi


r

15


0- 50 150 250 b) rasm Foiz stavkasiga ko‘ra pulga talab grafigi


0 50 150 250 a) rasm Pulga transaksion (bitim) talab grafigi


Maqsad: 1. Foiz stavkasining pulga talab va taklifga ta’sirini o‘rganish.

2. 
   Pul taklifi va pulga talab, foiz stavkasi o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘rganib, uning asosida xulosa chiqarish.
   

Qo'yilgan masalani yechish uchun materiallar:

1. 
   pulga transaksion talab grafigi;
   
2. 
   foiz stavkasiga ko'ra pulga talab grafigi.
   

Bu grafiklarni slaydga, doskaga chizish yoki tarqatiladigan ma­terial sifatida tayyorlash mumkin.

Tadqiqot tafsiloti:

Ma’lumki, bozor xo'jaligida ssuda kapitali vujudga keladi. Bunda pul qo'shimcha fazilat, foyda keltirishga ega bo'Iadi.

Bozorga chiqarilgan pulning narxi foiz bo'Iadi. Bu uning ma’lum ehtiyojni qondirishda pulning xossasidan foydalanilgani uchun beriladigan haq bo'Iadi.

Ssuda kapitaliga talab va taklif asosida muvozanatlashgan ssuda foizi belgilanadi.

Odatda, bozor va o'rtacha foiz normasi farqlanadi. Bozor foiz normasi bozordagi ma’lum vaqt mobaynida belgilangan foiz bo'lib, bozor kon'yukturasiga bog'liq. U iqtisodiyotdagi o'zgarishga qarab, tebranib turadi. O'rtacha foiz normasi uzoq muddat davomida uning o'zgarish harakatini ifodalaydi.

Ssuda kapitaliga bo'lgan talab va taklifga quyidagi omillar ta’sir qiladi:

• 
  ishlab chiqarish hajmi;
  
• 
  jamg'arilgan pul hajmi;
  
• 
  ishlab chiqarish sikllarining tebranishi;
  

• 
  ishlab chiqarishning mavsumiy sharoitlari;
  
• 
  inflatsiya sur’ati;
  
• 
  davlat tomonidan foiz stavkasining boshqarilishi;
  
• 
  xalqaro omillar.
  

Tadqiqot o'tkazish jarayonida o'qituvchi savollar bilan murojaat qilib, pulga talab va taklifning hajmiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlashga ta’sir ko'rsatadi. Pulga talabga ta’sir ko'rsatuvchi omillardan foiz stavkasi bo'lib, uning o'zgarishi pulga talabni o'zgarishiga ta’sir qiladi.

Talabalar ikkinchi grafik bo'yicha o'z flkrlarini bildiradilar.

Grafikdan ko'rinib turibdiki, foiz stavkasi yuqori bo'lganda kreditga talab kam, aksincha, foiz stavkasi kam bo'lganda talab ko'p. Buni sababini talabalar turlicha izohlashlari mumkin. Lekin shunday xulosa chiqariladiki, bank kreditiga foiz stavkasi yuqori bo'lganda talabni kamayishiga sabab, tadbirkorlar olgan foydalari- dan foiz to'laydilar. Agar olgan foydalari to'laydigan foizlarga nis­batan kam bo'lsa, o'zlariga qoladigan miqdor qoniqtirmasa, kredit olishmaydi. Kredit olganda foiz stavkasi past bo'lsa, olingan foy- dadan qarz(foizi bilan) to'lash imkoni kengayadi. Natijada tavakkal qilib kredit olishga intilish kuchayadi.

Shu bilan birga, foiz normasi ta’sir ko'rsatmaydigan holat ham mavjudligini (a) rasmdan ko'rish mumkin. Bunda pulga talab dara­jasiga foiz stavkasi bog'liq bo'lmaydi. Unda, asosan, tovarlar narxi, pul birligi oboroti tezligi bog'liq bo'lib, foiz stavkasi ta’sir ko'rsatmaydi.

O'qituvchi «pul taklifi 200 mlrd. so'm bo'lganda muvozanat qanday bo'lishini aniqlash uchun nima qilishimiz kerak?» degan savol bilan auditoriyaga murojaat qiladi.

Talabalar turlicha fikrlar aytishadi. Ular ichida eng to'g'ri fikr birinchi navbatda, transaksion talab bilan foiz stavkasiga ko'ra ta­labni birga qo'shganda umumiy talab qancha bo'lishi mumkinligini aniqlash. Buning uchun har ikki grafikni bitta grafikda ifodalaymiz. U holda shtrixlangan Dt — pulga transaksion talab chizig'i bilan, Dr — pulga foiz stavkasiga ko'ra talab chizig'i kesishgan nuqta umumiy talabni ifodalaydi.

Biz puiga umumiy talabni aniqladik, endi muvozanat darajasini aniqlashamiz kerak. O'qituvchi talabalarga yana murojaat qiladi: «Qanday qilib muvozanat o'matamiz?»



D_r — pulga foiz stavkasiga ko‘ra talab chizig‘i;

D_t — pulga transaksion talab chizig'i;

D_m — pulga umumiy talab;

S_m — pul taklifi;

E — pul taklifi (S_nl) — 200 milliard so'm bo'lganda pulning muvozanat nuqtasi.

Ikkinchi navbatda, biz umumiy pulga talabni aniqladik, endi taklif 200 milliard so'm bo'lganda muvozanat darajasini aniqlashi- miz kerak.

Agar pul taklifi 200 milliard so'm bo'lsa, muvozanat quyida­gicha o'rnatiladi.Chunki, pulga umumiy talabimiz D_t bilan D_r ke- sishgan nuqtada edi. Pul taklifi 200 milliard so'm bo'lganda mu- vozanatni topish uchun bu nuqtani S_m taklif egri chizig'iga ko'chiramiz. Muvozanat E nuqtada bo‘ladi.

Pul taklifini kamayishi bilan foiz stavkasi oshayapti yoki aksin­cha. Demak, biz ikkisidan birini tanlashimiz kerak. Pul-kredit siyo- sati yuritilayotganda mamlakatdagi sharoitga, Markaziy bankning maqsadiga ko'ra, foiz stavkasini oshirish yoki pasayishi tanlanadi. Ssuda foiz stavkasini pasayishi investitsion faoliyatni kuchayishiga olib keladi. Chunki, kreditga talab ortadi, degan xulosa chiqariladi.

Darsni o'tkazishda o'qituvchi o'rganiladigan mavzu bo'yicha tayyorgarlik ko'rishni, axborot, ma’lumot dalillarni to'plashni tala­balarga awaldan topshirishi mumkin.

Bu usulda butun guruh birgalikda bank ishi fanini yaxshiroq





tushuntirishga intiluvchi izlanuvchilarga aylanishadi. Lekin bu us­lubni qo'llash oson emas.

Birinchidan, bu metod bilan dars o'tish ko'p vaqt talab qiladi. Qo'yilgan muammoni tatbiq qilishga e’tibor qaratilib, boshqalari keyinga surilishi yoki qolib ketishi mumkin.

Ikkinchidan, tadqiqot uslubi asosida dars o'tish guruh tala- balarining barchasini qobiliyati bir-biriga yaqin, fikrlash darajasi yuqori bo'lishini talab qiladi. Bunga erishish qiyin.

Uchinchidan, tadqiqot uslubi o'qituvchidan chuqur bilim, taj­riba, iqtidor talab qiladi. Chunki, tadqiqot o'tkazish-uchun o'qituvchining o'zi ijodiy fikrlash qobiliyatiga ega bo'lishi, tadqiqot jarayonida yuz beradigan har qanday kutilmagan hodisa, talabalar tomonidan qo'yilgan savol, masala yoki muammoga javob berishga tayyor bo'lishi, tadqiqot o'tkazilayotgan masalani yechishda me- toddan foydalanish mahoratiga ega bo'lishi kerak.

3. 
   
   
   Download 0,89 Mb.
   
   Do'stlaringiz bilan baham: