Д. Т. Абдукаримов

1.12. МАХСАР (САФЛОР) СЕЛЕКЦИЯСИ 
 
Махсар астрадошлар Asteraceae оиласига, Cartamus L. туркумига мансуб. 
Унинг 19 тури маълум, шулардан фақат битта тур C. tinctorins маданий 
хисобланади. 
Махсар (сафлор) экини Марказий Осиѐнинг қурғоқчилик, айниқса лалми 
ерлар шароити учун катта аҳамиятли ва истиқболли экин бўлиб ҳисобланади. 
Махсар энг қадимий маданий ўсимликлардан. Лекин катта майдонларда 
жаҳонда унчалик кўп тарқалмаган. Унинг экин майдонлари асосан Закавказье 
ва Марказий Осиѐда учрайди (Жанубий Қозоғистон, Ўзбекистон, Тожикистон, 
қисман Қирғизистон). Ўзбекистонда унинг майдони 1998 йилда 40,38 минг 
гектарга тарқалган эди, ҳозирда Ўзбекистонинг лалмикор ерларида 15–20 минг 
гектар майдонга экилади. Уруғининг ўртача ҳосилдорлиги 10–12 ц/га, 
суғориладиган ерларда 19–22 ц/га. 
Илгари замонда махсарнинг тозаланган мойи истеъмол қилиш учун 
тозаланмагани эса чироқ ѐқиш учун фойдаланилган, унинг қизил гулли 
шаклларидан буѐқ олинарди. Лекин кимѐвий усулда арзон ва юқори сифатли 
буѐқ олинишининг ривожланиши билан унинг буѐқ ўсимлиги сифатида 
аҳамияти пасайиб қолди, фақат қисман Ўзбекистонда гилам тўқиш ишлаб 
чиқаришда бу ўсимлик буѐғидан фойдалинишмоқда. 
Бугунги кунда махсарнинг мойли экин сифатида аҳамияти ошиб бормоқда. 
Махсарнинг мойи озиқа сифатида бошқа ўсимлик мойлари қаторида истеъмол 
килинади. Унинг мойи юқори сифатлилиги бўйича кунгабоқар мойининг 
кўрсаткичларидан қолишмайди. Махсарнинг гултожи барглари шафран ўрнида 
ишлатилиши мумкин. Бу ўсимликнинг уруғи паррандалар (товуқлар) учун 
яхши ем бўлиб ҳисобланади. Уруғидан мой чиқиши миқдори 30 – 35 %. Махсар 
экини катта агртехник аҳамиятга эга. Бу экин қургоқчиликдан қўрқмайдиган, 
қатор оралари ишланадиган экинлардан Марказий Осиѐнинг лалми ерларида 
ягона экин бўлиб ҳисобланади. Ёввойи ҳолда Ўзбекистоннинг чул адирларида 
кўп миқдорда ўсади. 
Шундай хусусиятлари бўлгани учун махсар экини кунгабоқар, кунжут ва 
бошқа 
ўсимликлар 
яхши 
натижа 
беролмайдиган 
Марказий 
Осиѐ 

---

182 
мамлдакатларининг (Урта Осиѐ ва Қозоғистон) баҳорикор лалми ерларида кенг 
тарқалиши мумкин. 
Махсар лалми ерларда кунгабоқарга нисбатан 40 – 60 % кўпроқ ҳосил 
беради. Ўзбекистонда лалми ерларда экилиб айрим хўжаликларда юқори ҳосил 
олинишни (катта майдонлардан ҳосилдорлиги гектаридан ўртача 5 центнер) 
таъминлайди. 
Махсар мойли экин сифатида экилиб, ем – ҳашак – ҳашаки экин сифатида 
фойдаланилиши мумкин. Айниқса лалми ерларнинг қурғоқчилик – текислик 
лалми ерларда, уруғ ҳосили кам бўлса ҳам унинг уриб олинадиган массаси 
яхши озиқа бўлиб ҳисобланади. Махсар экинининг яна бир ижобий томони 
экишдан йиғиб олгунча ҳамма агротехник жараѐнларини механизация усулида 
ижро этиш ва ҳосилни комбайин билан йиғиб олиш мумкин. 
Махсарнинг илдизи – ўқ – илдиз бўлиб, тупроққа чуқур кириб жойлашади. 
Пояси тик бўлиб ўсади, қўпол, қаттиқ киррали, ялтироқ рангда, 
шохланувчан, ичи юмшоқ тўқима билан тўлдирилган. 
Ўсимлик бўйи 40–50 см дан 100 – 200 см гача бўлиши мумкин. Поянинг 
устки қисмида 20 – 30 см баландликда ѐн шохлари ҳосил бўлади. Асосий 
поясининг учида гул тўплами ҳосил бўлади. Маданий махсар навларини икки 
гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга тубининг компакт шаклли, кўп 
шохларни асосий пояга қисилиб жойлашганлари ва иккинчи гуруҳ 
ўсимликлари тубининг ѐйилиб ўсадиган, шохлари асосий поядан четга қараб 
ўсадиган. Махсар ўсимлигининг барглари яланғоч, қўпол, қаттиқ, ҳар – хил 
шаклли рангли, четлари тишсимон, аксарияти тиконли (16-расм). 
Махсарнинг ҳамма шакллари икки гуруҳга бўлинади: