Д. Т. Абдукаримов

Ўзбекистонда районлаштирилган тритикале навларининг тавсифи 
№ 
Н
авн
ин
г н
оми
Т
ур
х
ил
и 
Бошоқ 
шакл
и 
Бошоқ 
уз
ун
ли
ги
,см
Бошоқ 
зичл
иги
Бошоқ 
қи
лтиғ
ин
ин
г 
узу
нл
иг
и, 
см
Қи
лтиқ
ни
нг 
ҳо
лат
и 
Дон р
ан
ги
Дон у
зу
нл
иги
, мм
Дон ко
нс
исте
нц
ияс
и 
Донн
ин
г г
ул
қ
об
иқ 
би
ла
н ѐп
ил
иш 
ҳо
лат
и 
Дон у
чки
қ
исм
ид
а 
май
да ту
кчала
р 
бо
рл
иг
и 

---

143 
Муҳокама учун саволлар 
1.Тритикале қандай экин, қайси усул қўлланиб яратилган? 
2.Тритикале буғдой ва жавдардан қандай фарқ қилади? 
3.Қайси усуллар билан гексаплоид ва октоплоид тритикале ҳосил 
қилинади? 
4.Тритикале автополиплоид, аллополиплоид, амфидиплоидми? 
5.Тритикаленинг қайси навлари Давлат реестрига киритилган? 
 
 
1.10. ТАРИҚ СЕЛЕКЦИЯСИ 
Тариқ – қимматли ѐрма экини бўлиб у асосан (пшено) ѐрма тайѐрлаш учун 
экилади. Ёрмасидан тайѐрланган бўтқа мазалиги ва тўйимлилиги билан 
машҳур. Тариқ ѐрмасининг таркибида 12 – 13 % оқсил, 81 % крахмал, 3,5 – 4,0 
% ѐғ, 0,15 % қанд, минерал тузлар, микроэлементлар, цинк, йод, бром, хлор 
мавжуд. Витаминлар миқдори В
1
(тиамин) ва В
2
(рибофлавин) бошқа донли 
экинларга нисбатан икки баровар кўп.
Тариқнинг донидан спирт ва крахмал олинади, крахмали гуручникига 
нисбатан тезроқ қандга айланади.
Тариқ ем – ҳашак экини сифатида аҳамиятлидир. Унинг дони 
чорвачиликда (чучкачилик) ва паррандачиликда кенг фойдаланилади. 1 кг 
донидан 0,97 о.б. бор. Товуқлар тухумининг сони кўпаяди ва тухумнинг пучоғи 
мустахкам бўлади. 
Тариқнинг (қайта ишлашда ҳосил бўлган чиқитлари қорамоллар учун яхши 
озиқа). Паҳолининг 1 кг – да 0,5 о.б., тўпонида – мувофиқ ҳолда 3,9 ва 7,9 % 
оқсил, 38,6 ва 39,5 % АЭМ, 33,9 ва 32,4 % клетчатка, 1,8 ва 2,9 % ѐғ, 5,8 ва 1,96 
% кул бор. Унинг 5,1 кг яшил массаси бир озиқа бирлигига тенг. Яшил масса 
витаминли ўт алаф уни, гранула ва брикет тайѐрлашда фойдаланилади. Тариқ 
жаҳон деҳқончилигида энг қадимий экинлардан бири бўлиб ҳисобланади. У 
эрамиздан 4–5 минг йил аввал етиштира бошланган. Келиб чиқиши ва 
шаклланиш маркази Шарқий ва Марказий Осиѐ. Ҳозирги Ўзбекистон ва 
Қозоғистон давлатлари худудларида қадимдан экиб келинаѐтганлиги 
археологик топилмаларда исботланган. 
Дунѐ деҳқончилигида (2004) тариқнинг экин майдони 33,8 млн гектар 
атрофида. У Хитой, асосан шимолий минтақаларида ва Муғулистон, 
Афғонистонда, Туркия ва Европада кўп экилади. АҚШ нинг шарқий 
штатларида ва Африкада ҳам етиштирилади. Мустақил мамлакатлар 
ҳамдустлигида (Волга бўйи қирғоқлари – поволжье, Марказий қоратупроқ 
зонаси, Сибир, Қозоғистон, Украина, Шимолий Кавказ) тариқ кўп экилади.
Ўзбекистонда тариқ асосий ва такрорий экин сифатида экилади. Бир йилда 
икки дон ҳосил етиштиришда унинг аҳамияти катта. Айниқса экиш меѐрини 
камлиги, тезпишарлиги, қисқа кун ўсимлиги бўлиши унинг қимматини 
оширади.

---

144 
Марказий Осиѐнинг қуруқ иссиқ ҳавоси шароитида тариқ юқори 
(суғориладиган ерларда 25 – 40 ц/га, лалмикорликда 7 – 15 ц) ҳосил беради. У 
ғалла экинлари орасида қурғоқчиликка, иссиқликка ўта бардошли бўлгани 
билан ажралиб туради. Касаллик ва зараркунандаларга чидамли.